De stadspoorten van Alkmaar

Toegang krijgen tot Alkmaar ging vroeger niet zo makkelijk. De stad had tot ver in de zestiende eeuw hoge muren en een brede gracht. De muren maakten op den duur plaats voor  wallen die de stad en haar inwoners beter beschermden. Om door al die barrières heen te komen zijn er in de afgelopen honderden jaren verschillende toegangen (stadspoorten of hekwerken) geweest. In Alkmaar waren er tot 1870 zeker dertien op verschillende plekken.

Niet meer nodig

In 1864 werden de stedelijke accijnzen afgeschaft en verloren de poorten hun laatste functie als betaalcontrolepunt. Mensen en goederen konden nu vrij in en uit de stad gaan. Eerder waren ze ook bedoeld om de stad 's avonds en in tijden van oorlog af te sluiten. Oorlogsvoering was in de loop der jaren echter veranderd en de wallen boden geen goede bescherming meer. Ook tegen de stad 's avonds afsluiten, om de burgers te beschermen, werd in de loop van de tijd anders aangekeken. Bewoners moesten maar zelf hun huis goed afsluiten, dan hoefde de hele stad niet op slot.
Het verdwijnen van stadspoorten, -grachten en -wallen zag je door heel Nederland, maar in Alkmaar speelde ook de aanleg van het Noordhollandsch Kanaal mee. Hierdoor veranderden de noord- en oostkant van de stad flink. Dat had vooral effect op de Friese Poort en de Waterpoort, die voor het kanaal moesten wijken.

deventer kaart  kaart 1865

Wat er nog over is

In 1866 werd de laatste echte stadspoort, de Kennemerpoort, afgebroken. In 1870 volgde het belastingkantoortje en het hek van de Texelsche Barrière. Het buitenste hekwerk (hamei) van de Schermerpoort en het bijbehorende belastingkantoortje bleven staan. In 2015 werd de hamei van de Boompoort, waarvan een beeldengroep bewaard was gebleven, gereconstrueerd op zijn oude plek. Van de rest van de poorten hebben we alleen nog tekeningen, wat stenen restantjes en vermeldingen op kaarten. Bijzonder is wel dat ook enkele foto's bewaard zijn gebleven. Op de website Alkmaar op de kaart zijn de stadspoorten geplaatst op Google Maps en enkele oude kaarten van Alkmaar.

boompoort totaal

Onder andere aan de hand van tekeningen die de Alkmaarder Rein Bankert in de jaren veertig van de vorige eeuw maakte, bezochten we, bij benadering, de locaties van een aantal stadspoorten. Het leverde fraaie toen-en-nu vergelijkingen op. 

Hieronder zijn de volgende poorten te vinden: 

  1. Texelsche barrière
  2. Sint-Pieter Poorte
  3. Friesepoort / Friese barrière
  4. Wortelpoort
  5. Waterpoort
  6. Schermerpoort
  7. Boompoort
  8. Nieuwlanderpoort bij de Oudegracht
  9. Nieuwlanderpoort
  10. Kennemerpoort / Gevangenpoort bij de Oudegracht
  11. Kennemerpoort bij Singelgracht
  12. Geesterpoort /Gasthuispoort bij de Oudegracht
  13. Geesterpoort bij Singelgracht

kaart poorten  


Texelsche barrière

De aanleg van het Noordhollandsch Kanaal gaf aanleiding tot nieuwe bouwactiviteiten bij de toegangen naar de stad, namelijk de aanleg van de Friese (1835) en Texelse barrière (1826).
Maar het betrof nu niet de bouw van nieuwe poorten, maar van zogenaamde 'barrières', simpele versperringen in de vorm van hekken om de heffing van de stedelijke accijnzen langs het nieuwe kanaal mogelijk te maken.

texelsche barierre Bruinvis  texelse barriere detail  texelsche friese hek

De weg van Alkmaar naar Den Helder kwam parallel te liggen langs het Noordhollands Kanaal. Er kwam naast het Munnikenbolwerk een vlotbrug naar de overkant van het kanaal. Vervolgens werd voor de heffing van de stedelijke accijnzen ter hoogte van de Paardenmarkt een nieuwe toegang tot de stad aangelegd, bestaande uit een beschoeide dam met een overbrugde doorvaart naar de vestinggracht. Op de dam bevond zich een hek tussen twee huisjes voor de portier en een ambtenaar der stedelijke belastingen. Ze waren aan de voorkant voorzien van klassieke zuilen. De nieuwe toegang keeg de naam 'het Texelsche hek' ofwel 'de Texelsche barrière' De vlotbrug ter plaatse verdween in 1847 met het overbrengen van de rijksweg naar de westkant van het kanaal. De Texelsche barrière verdween in 1870.

texelse barriere toenennu binnen  texelse barriere toenennu buiten  texelsche barierre detail

Meer informatie over de Texelsche barrière:


Sint-Pieters Poorte

Omstreeks het midden van de 14e eeuw is Alkmaar in noordwaartse en zuidwaartse richting vergroot door forse klei-ophogingen tussen de Nieuwesloot en de Kanaalkade aan de ene kant en tussen de Breedstraat en de Oudegracht en Vijvertje aan de andere kant.

Voor zover dat nog niet eerder was gebeurd, moeten in die periode de stadsvesten langs de noord- en zuidkant om de nieuw aangelegde stadsgebieden heen zijn doorgetrokken. Aan de noordzijde bevond zich een poort aan het einde van de Sint Pieterstraat. Nabij deze poort stond in 1573 nog de Pietertoren. Deze poort gaf bezoekers toegang tot de Houttil. Op de kaart van Jacob van Deventer uit circa 1560 staat de poort bij de Pietertoren aangegeven met 'porta', maar het uiterlijk van de poort is daarop niet herkenbaar.

pieterpoort 1570  pieterpoort 2023  pietertoren kaart

Op het schilderij 'Het herbergen van de reizigers' uit de reeks van de Zeven Werken van Barmhartigheid staat een poortgebouw afgebeeld. Dit schilderij werd in 1504 gemaakt door de niet geïdentificeerde Meester van Alkmaar. We zien hierop een vierkante poort met een hoge verdieping boven de doorgang en slanke poorttorens op de hoeken. Wellicht stelde dit de poort bij de Pieterstoren voor.


Friesepoort

De Friesepoort was in 1528* gebouwd in de buurt van het verdwenen kasteel de Torenburg. In de kroonlijst van de poort waren drie wapenschilden en twee cartouches met opschriften aangebracht. Tijdens het Beleg van 1573 wilden de Spanjaarden op deze relatief slecht verdedigde plek de stad binnendringen. Hierdoor is de poort ernstige schade toegebracht. In 1588 kwam er daarom een nieuwe poort, in de stijl van Hollandse renaissance voorzien van wapenschilden en teksten over het Beleg. In 1616-1617 kwam er een nieuwe poort vóór de binnenpoort. Deze buitenpoort had vier hoektorens met een verhoogd middendeel en kantelen. Of dit een verwijzing was naar kasteel Torenburg is niet bekend. Tussen de beide poorten liep een gebogen weg dat met muren was omsloten en 'de halve maan werd genoemd'.

friese poort detail  friese poort  friese hek  

In 1802 brak men de inmiddels in bouwvallige staat verkerende binnenpoort af. De buitenpoort sneuvelde later door de aanleg van het Noordhollandsch Kanaal. Het kanaal werd in eerste instantie met een grote bocht om de poort heen gegraven. Maar omdat de vreemde bocht in het kanaal voor overlast zorgde moest de buitenpoort in 1834 toch wijken en kon het kanaal worden rechtgetrokken. 

friese poort kanaal omleggging  friese poort toenennu binnen  friese poort toenennu buiten

Op de plaats van de vroegere Friese Binnenpoort kwam de 'Friese barrière' in de vorm van een afsluithek. Ter weerszijden ervan bouwde men een woning voor de brugwachter en de ambtenaar der accijnzen. De woningen waren uitgevoerd in neoclassicistische stijl en aan de voorzijde voorzien van vier stenen zuilen. Na de afschaffing van de stedelijke accijnzen in 1864 werd de Friese barrière samen met de gebouwen in 1866 afgebroken.

* Een voorganger van de poort (genaamd Vriesenpoort) werd voor het eerst genoemd in het kohier (een administratief stuk) van de Alkmaarse huizenbewoners van 1519.

Meer informatie over de Friese Poort:


Wortelpoort

De Wortelpoort was een eenvoudige poort in de 16e eeuwse stadswal, met name aangelegd ten behoeve van de groententelers uit Langedijk. Deze bereikten via een overtoom over de Geestmerambachtsdijk de stadsgracht, legden daar aan en kwamen vervolgens door de Wortelpoort de stad binnen. Voor dit poortje lag een eenvoudige brug over de gracht, waardoor men via de smalle Wortelsteeg het Luttik Oudorp kon bereiken. Poort en brug overleefden in 1573 het Spaanse kanonvuur niet. De Wortelpoort werd niet herbouwd. Toch bleek er behoefte te zijn aan een poort in deze hoek van de stad. In 1595 werd daarom iets verderop aan het einde van de Bierkade een nieuwe poort aangelegd, op kosten van de bewoners van het Luttik Oudorp en Oudorp: de Waterpoort.

wortelpoort deventer  wortelpoort 2023


Waterpoort

De Waterpoort werd in 1595 aangelegd ter vervanging van de Wortelpoort die tijdens het Beleg van 1573 was verwoest. De aanleg was op kosten van de bewoners van het Luttik Oudorp en Oudorp. De poort was eenvoudig en had een overwelfde doorvaart. Naast de poort bevond zich het schilderachtige Zakkendragershuis en de herberg 'het Hof van Holland'.

waterpoort detail  Waterpoort door Broek  waterpoort buiten

In 1716 werd de poort herbouwd. De vijfjarige Jan Warmenhuysen had hiervoor de eerste steen gelegd. In 1758 werd de houten brug door een stenen exemplaar vervangen en ook de hameien werden nu in steen uitgevoerd. In tegenstelling tot de andere poorten, waren op dit hamei niet de wapenschilden van de regeerders aangebracht. De aanleg van het Noordhollands Kanaal betekende in 1821 het einde van de Waterpoort. Ook de naastgelegen Zakkendragershuis, herberg, brug, sluis en grutterswinkeltje moesten verdwijnen.

waterpoort toenennu binnen  waterpoort toenennu buiten

 Meer informatie over de Wortel- en Waterpoort:


Schermerpoort

De drooglegging van de Schermer in 1635 maakte het noodzakelijk om een verbinding te maken tussen de stad en de nieuwe polder. Voorheen ging het verkeer richting Zeglis via de Waterpoort en de Omringdijk. Aan het eind van het Heiligland bouwde men in 1639 om die reden een houten poort. In 1661 kwam de stenen versie gereed in late Hollandse renaissancestijl. Boven de poortbrug was het stadswapen aangebracht.

schermerpoort detail  schermerpoort door schenk  
Naast de poort bevond zich een portierswoning met trapgevel. In 1712 werd voor de poort een stenen brug aangelegd, voorzien van hamei in Hollandse classicistische stijl met een ijzeren hekwerk. Op de stenenpijlers waren de vier wapenschilden aangebracht van de toen regerende burgemeesters.

schermerpoort RAA012008219  schermerpoort foto

De Schermerpoort verdween in 1853. In de plaats van de portierswoning kwam een nieuwe woning in eclectische stijl voor de ambtenaar van stedelijke accijnzen. De hamei is volledig bewaard gebleven en wordt nu aangeduid als het Schermerhek. Ook het voormalige commissiehuis staat er nog steeds.

schermerpoort toenenu buiten  schermerpoort toenenu buiten2

Meer informatie over de Schermerpoort:


Boompoort

De Boompoort lag ten zuiden van de in de vesting aangelegde Hoge Brug. Deze brug scheidde het Zeglis van de haven. De poort was nodig om toegang te geven aan de bewoners van het Overdie en van het in 1580 drooggelegde Boekelermeer. De naam verwijst naar de houten afsluitbalk die gebruikt werd om 's nachts de vrije doorvaart naar de binnenstad te belemmeren.

boompoort detail  Boompoort Looy  schermerpoort door cresent

Het was een eenvoudige poort waarvan de buitenkant in 1699 geheel werd vernieuwd. Bij de nieuwbouw van 1725 werden de houten brug en hamei in steen uitgevoerd en werden de wapens van de burgemeesters op de pijlers aangebracht. Voor de brug stond een wachthuisje, bekend als het 'lawaaihuisje' ofwel de 'leugenbank'. In 1816 volgde nog een vernieuwing. Aan het buitenfront kwam een stadswapen te hangen met de namen van de stadsbestuurders en de mededeling dat de eerste steen was gelegd door de bijna twee jaar oude Daniël Carel de Dieu Verschuir. De poort verdween in 1865. De hamei bleef staan tot 1876. In 2015 werd de hamei van de Boompoort, waarvan een beeldengroep bewaard was gebleven bij het Stedelijk Museum Alkmaar, gereconstrueerd op zijn oude plek.

boompoort toenennu  boompoort toenennu

Meer informatie over de Boompoort:


Nieuwlanderpoort bij de Oudegracht

In de oude stadsomwalling van 1524-1538 was er al een Nieuwlanderpoort aanwezig zijn. Deze lag aan de zuidkant van de straat het Groot Nieuwland. Na het graven van nieuwe vestigingsgracht schoof de poort verder naar het zuiden op. 

nieuwlanderpoort oudegracht  nieuwlanderpoort 2023


Nieuwlanderpoort

In 1573 kwam in de nieuwe stadsomwalling de Nieuwlanderpoort weer terug. Naast de ingang van de poort stond een kleine portierswoning met aan de waterkant een trapgeveltje. In 1704 werd de brug vervangen door een dam met in het midden een doorvaart met houten dek. Tussen 1766 en 1789 werd de vaste brug vervangen door een ophaalbrug, die uiteindelijk in 1851-1853 weer vervangen werd door een stenen boog.

nieuwlanderpoort detail  Nieuwlanderpoort Bruinvis  Nieuwlanderpoort door Perrin

Tussen 1734 en 1738 volgden vernieuwingen aan de poort zelf, waarbij men in 1738 uiteindelijk de portierswoning afbrak. Daar kwam vervolgens een as- en vuilniskuil. In 1809 raakte de poort in zo'n bouwvallige staat dat het moest worden afgebroken. Ter vervanging plaatse men een houten hek. Dat hek verdween na de afschaffing van de stedelijke accijnzen in 1864.

Nieuwlanderpoort toenennu binnen Nieuwlanderpoort toenenu buiten

    

Meer informatie over de Nieuwlanderpoort:


Gevangenpoort / Kennemerpoort bij de Oudegracht

Aan het einde van de koorstraat bij de Oudegracht bevond zich in de stadsomwalling van 1524-1538 de Kennemerpoort. Deze diende zowel als poort als gevangenis. Men sprak daarom ook wel van de Gevangenpoort. Voor het eerst wordt er al gesproken van een poort op deze plek in het kohier (een administratief stuk) van de Alkmaarse huizenbewoners van 1519.

Gevangenenpoort deventer  gevangenpoort 2023


Heilooër- of Kennemerpoort

De hierboven beschreven poort werd in 1573 vervangen door zuidelijker gelegen nieuwbouw. Dit omdat er een nieuwe vestiginggracht was gegraven. De stenen van de afgebroken abdij in Egmond werden gebruikt in de constructie van de poort. Het bovenvlak van de aarden wal liep over de poort heen. In de jaren 1631-1632 bouwde men een nieuwe Kennemerpoort. Deze poort was een ontwerp in Hollandse renaissancestijl van de Amsterdamse ontwerper Pieter Stats. Het buitenfront was schilderachtig, uitgevoerd in baksteen met zandstenen sierbanden. In de top stond een krijgsmansbeeldje dat nu in het Stedelijk Museum wordt bewaard.

kennemerpoort detail  Kennemerpoort ca 1800  Kennemerpoort in 1864

De brug voor de poort bestond in de 17e eeuw uit verschillende brugdelen. Het eerste gedeelte was een vaste stenen boogbrug. Door een houten hamei kwam men op het houten bruggedeelte dat vlak voor de poort was voorzien van een ophaalbrug. Deze brug en hamei werden in 1703 herbouwd in steen, met een houten wipburg als doorvaart. In de 19e eeuw kwam uiteindelijk een volledig stenen boogbrug. Door het besluit geen stedelijke accijnzen meer te heffen besloot de gemeenteraad in 1866 de Kennemerpoort, de laatste op de wallen, af te breken.

Kennemerpoort 1865 door Mulder  Kennemerpoort toenennu binnen  Kennemerpoort toenennu buiten

Meer informatie over de Kennemer- en Gevangenpoort:


Geesterpoort / Gasthuispoort

De omwalling van 1524-1538 kende al een Geesterpoort. Deze stond aan het einde van de Gasthuisstraat, dichtbij het Vrouwengasthuis en werd daarom ook wel Gasthuispoort genoemd.
Voor de poort lag een brug. De nieuwe omwalling van 1573 liep meer naar buiten, zodat de oude Geesterpoort binnen de veste kwam te liggen. Uiteindelijk sloopte men in 1621 de overbodig geworden poort. Een poort in de nieuwe wal kwam er vooralsnog niet. In 1589 kwam er een nieuwe verbinding in westelijke richting met een nieuwe Geesterpoort.

 gasthuispoort 1570  gasthuispoort 2023


Geester- of Bergerpoort

De nieuwe Geesterpoort, gebouwd in 1589,  stond iets rechts van het huidige Hofje van Paling en Foreest. Op de kaart van Drebbel uit 1593 zien we aan de binnenzijde een ondiep, maar hoog poortgebouw (misschien ook portierswoning, waarvan het front van boven schijnt te eindigen in een torentje). Op het eenvoudige buitenfront, uitgevoerd in Hollandse renaissancestijl, was in zandsteen het jaartal 1589 aangebracht, geflankeerd door de wapens van Alkmaar en Haarlem.

geesterpoort detail  geesterpoort   

De doorgang in de wal was aangelegd met een flinke kromming. Het buitenfront van de poort stond daardoor bijna dwars op de wal. In 1741 werd het binnenfront van de poort aanzienlijk verlaagd. Aan de noordzijde van de poortuitgang stond een wachthuisje en aan andere kant een kleiner exemplaar dat tot 1866 standhield. Het oostelijke wachthuisje is in de periode 1840-1850 vervangen door een nieuwe portierswoning die maar kort heeft bestaan. Voor de Geesterpoort bevond zich een lange brug over de vestinggracht. Aanvankelijk overspande de brug ook nog een middensingel in de gracht. Deze singel werd in 1688 tot de Kennemerpoort toe weggeruimd. De houten klapbrug werd in 1723 vervangen door een stenen brug met vier bogen en een doorvaart waarboven een houten dek. Halverwege de 18de eeuw kwam er een wipbrug. In de 19de eeuw werd deze vervangen door een vaste brug, nu met vijf bogen. De houten hamei moest in 1720 wijken voor een exemplaar met stenen pijlers in Hollands classicistische stijl voorzien van de wapens van de regerende burgemeesters.

geesterpoort toenennu 1  geesterpoort toenennu 2

De poort, inmiddels Bergerpoort genoemd. werd gesloopt ín december 1863. De hamei verdween pas in 1866 samen met het portiershuis en het kantoor voor de heffing van de stedelijke accijnzen.

geesterpoort ombouw  Geesterpoort foto

Meer informatie over de Geesterpoort en Gasthuispoort:


Door Mark Alphenaar

Met dank aan Harry de Raad en Peter Bitter.

test