Bram van Leuveren, historicus aan de Universiteit Leiden, doet onderzoek naar feestelijke bezoeken aan Alkmaar en andere Nederlandse steden in de zestiende tot achttiende eeuw. Onlangs vond hij/hun in het Regionaal Archief Alkmaar een bijzonder document: een kwitantie van een vergeten Alkmaarse kunstenares. In oktober 1587 maakte zij een toneeldecor in Alkmaar voor de komst van een beroemde Engelsman: Robert Dudley, Graaf van Leicester.

Vleien of dwarsliggen?

De Engelse koningin, Elizabeth I, had graaf Leicester al in december 1585 naar de Noordelijke Nederlanden gestuurd. Leicester, de vertrouweling en oude geliefde van Elizabeth, moest de Nederlanders militaire hulp bieden. De Spanjaarden rammelden in die tijd immers aan de poorten van menig Nederlandse stad, waaronder ook aan die van Alkmaar. De Staten-Generaal van de Noordelijke Nederlanden was zo enthousiast over de komst van Leicester, dat ze hem al snel, in februari 1586, tot Gouverneur-Generaal van hun vrijgevochten gewesten inzworen.

Toen Leicester Alkmaar bezocht met zijn gevolg in begin oktober 1587, was zijn populariteit als Gouverneur-Generaal flink gedaald. Veel Nederlandse steden waren in opstand gekomen tegen de graaf. Zij eisten meer inspraak in het dagelijkse bestuur van hun stad en dat van de Noordelijke Nederlanden. Het anti-Engelse Enkhuizen had zelfs geweigerd Leicester te ontvangen en hield haar stadspoorten brutaal gesloten. Alkmaar koos er echter voor om het de graaf zo aangenaam mogelijk te maken en dat voor maar liefst tien dagen lang. Vleien kan geen kwaad!

Hoog bezoek

De vroedschap, het hoogste bestuursorgaan van Alkmaar, had de stadssecretaris opdracht gegeven, om kosten noch moeite te sparen voor het hoge bezoek. De secretaris riep daartoe de hulp in van een breed scala aan lokale werkkrachten, waaronder banketbakkers, confectioneurs, bierbrouwers, kruideniers, koetsiers, keukenpersoneel en kistenmakers, maar ook toneelspelers, dichters, muzikanten en kunstenaars. Onder die laatste groep viel tevens een nu vergeten Alkmaarse kunstenares: ene ‘Griet Dirks dochter’, ofwel Griet, de dochter van Dirk.

Uit de kwitantie in de collectie van het Regionaal Archief Alkmaar blijkt dat Griet decoraties en rekwisieten geleverd had voor een ‘vertonighe’ ofwel een toneelstuk. Zij maakte onder meer marmeren pilaren (‘capiteelen’) voor een gebouwtje, dat misschien de dertiende-eeuwse Torenburcht van Alkmaar moest voorstellen, met goud afgezette wapenschilden (‘rondassen’), met zilver gedecoreerde stadswapens van Alkmaar en het persoonlijke wapen van de Engelse koningin. Op dat laatste wapen schilderde Griet de Tudorroos, het florale embleem van Engeland, te midden van een leeuw en de mythische griffioen, waarmee Elizabeth I zich graag associeerde.

Nagespeelde veldslag

Dankzij een andere kwitantie in het Regionaal Archief Alkmaar weten we dat toneelstuk waarvoor Griet werk leverde uitgevoerd werd door Den Laurier, ook wel ’t Groen Laurier genoemd, de rederijkerskamer van Alkmaar. Leden van de rederijkerskamer speelden voor Leicester op een verhoogd toneel (‘taneel’) op het voorplein van het Prinsenhof. In 1587 was dat kasteeltje in bezit van Maerten Meesters, de raad -en rekenmeester van het gewest Holland. In de volksmond stond het bekend als het ‘Hoge Huis’ vanwege de hoge bakstenen toren van het gebouw. Het huidige Hoge Huys aan de Sint-Laurensstraat, een kantoorpand uit 1931, staat op dezelfde plek als het oorspronkelijke Prinsenhof, dat in het midden van de achttiende eeuw gesloopt werd.

Omdat Griet wapenschilden leverde, is het goed mogelijk dat het toneelstuk van de rederijkers een nagespeelde veldslag betrof. Wellicht was Leicester getuige van een door ‘Spanjaarden’ georkestreerde aanval op het gebouwtje waarvoor Griet marmaren pilaren had gemaakt, om vervolgens afgewend te worden door de Alkmaarders. Misschien dat die laatsten onder bevel stonden van Leicester en ‘zijn’ koningin Elizabeth? In maart 1586 had de rederijkerskamer van Leiden al een soortgelijke veldslag opgevoerd voor Leicester ter nagedachtenis van het Leids Ontzet twaalf jaar daarvoor.

Een kroon meerder

Griet ondertekende de kwitantie met haar eigen naam. Dat is bijzonder. Het betekende dat zij hoogstwaarschijnlijk haar eigen atelier in Alkmaar runde. Alleen ongehuwde of tot weduwe gemaakte vrouwen mochten dat doen in zestiende-eeuws Nederland. En natuurlijk alleen degenen die een opleiding tot kunstenares hadden genoten, waren daartoe in staat. Harry de Raad (oud-archivaris van het Regionaal Archief Alkmaar) en Christi Klinkert (conservator van het Stedelijk Museum Alkmaar) vermoeden dat Griet het nichtje was van de beroemde schilder -en prentenontwerper Maarten van Heemskerck. Wellicht dat Griet zodoende, binnen haar eigen familiekring, het kunstenaarschap geleerd heeft en het familiebedrijf voortzette na de dood van haar echtgenoot.

Een saillant detail is dat Griet de stadssecretaris om méér geld vroeg voor haar decoraties en rekwisieten dan oorspronkelijk voorgeschreven stond. Het werk nam namelijk meer tijd in beslag dan verwacht. Een ‘croon meerder’, schreef ze, ‘dan een stuiver minder’. Griet kwam zodoende uit op een totaalbedrag van twaalf gulden. Omgerekend naar euro’s vandaag de dag is dat ongeveer €570. Niet slecht dus! De stadssecretaris stemde uiteindelijk met Griets verzoek in.

Historicus Bram van Leuveren geeft op 22 mei 2023 een lezing voor het Alkmaars Historisch Café over ‘Feest in Alkmaar! Vorstelijke bezoeken aan de stad in de zestiende tot de achttiende eeuw’. De lezing vindt plaats in het Regionaal Archief Alkmaar. Aanmelden kan via de website van de bibliotheek.

Bram van Leuveren is Marie Skłodowska-Curie Individual Fellow aan de Universiteit Leiden. Hij/Hun is geïnteresseerd in de diplomatieke context van praal en ritueel in de zestiende tot zeventiende eeuw, voornamelijk in de Nederlanden, Frankrijk en Groot-Brittannië.

Archiefstuk

Regionaal Archief Alkmaar, 0001 Stadsarchief Alkmaar 1325-1815, inventarisnummer 1344, folio 29r.

Verder lezen

• Bruinvis, Cornelis W. ‘De graaf van Leicester te Alkmaar’, Oud Holland 21 (1903), 175-180.
• Leuveren, Bram van. ‘Theatraal spektakel als publiek-diplomatiek instrument in Frans-Britse rondreizen door de Nederlanden, 1577-1642’, Jaarboek De Zeventiende Eeuw.
• Cultuur in de Nederlanden in interdisciplinair perspectief (2022), red. Marianne Eekhout en anderen, pp. 119-123.
• Noorman, Judith, en Robbert Jan van der Maal, Het unieke memorieboek van Maria van Nesse, 1588-1650. Nieuwe perspectieven op huishoudelijke consumptie (Amsterdam: Amsterdam University Press, 2022).
• Oosterhoff, Frederika G. Leicester and the Netherlands, 1586-1587 (Utrecht: HES, 1988).
• Strong, Roy C., en Jan A. van Dorsten, Leicester’s Triumph (Leiden: Leiden University Press; Londen: Oxford University Press, 1964).