Hoe het Dooie Gat tot leven kwam

Iedere bezoeker van Parijs kent het ‘Ile de la cité’, het statige hart van de Parijse binnenstad, met tal van bezienswaardigheden, waaronder de Notre-Dame. Met bruggen is dit eiland in de Seine verbonden met de beide oevers. Ook Alkmaar bezit sinds de vorige eeuw een eiland in het Noord-Hollands Kanaal, sinds jaar en dag bekend onder weinig romantische benamingen als ‘Afgesneden Kanaalvak’ (later Kanaalvlak genoemd) of zelfs ‘Dooie Gat’.

Een ‘Ile de la cité’ is het niet, want het Alkmaarse eiland is altijd een schiereiland gebleven en lag bovendien lange tijd aan de rand van de stad. Pas door de stormachtige groei van Alkmaar sinds de jaren zeventig is het gebied veel centraler komen te liggen. Vandaag de dag staat het schiereiland in hoger aanzien dan ooit. Met de aanwezigheid van het imposante stadskantoor, het politiebureau, parkeergarage en brandweerkazerne begint het zowaar al een beetje de allure van een stadshart te krijgen.

Eilandje van Genefaas

De geschiedenis van het Afgesneden Kanaalvak gaat terug tot in de negentiende eeuw en hield verband met het totstandkomen in 1865 van de spoorlijn Alkmaar-Den Helder. Er moest een spoorbrug komen over het Noord-Hollands Kanaal. De gelegenheid werd aangegrepen om ter plaatse tevens het bochtige tracé van het kanaal rechter te maken. De bocht was nog een erfenis uit het begin van de negentiende eeuw. Alkmaar wilde toen de nieuwe scheepvaartverbinding zo dicht mogelijk langs de oude binnenstad laten lopen. Het tracé van het Noord-Hollands Kanaal volgde aan de noordkant van de binnenstad de loop van de oude stadsgracht. Met een scherpe bocht boog het kanaal vervolgens af naar het noorden. In 1864 werd deze bocht een heel stuk flauwer gemaakt, waarbij er een nieuw kanaalgedeelte werd gegraven. De oude bedding bleef bestaan, en tussen het oude en nieuwe kanaaltracé ontstond een schiereiland, dat door middel van een iets ten zuiden van de spoorbrug gelegen dam, aan één kant verbonden was met de oever. Met weinig moeite kreeg Alkmaar er een mooie beschutte haven bij. In 1875 kocht de gemeente het schiereiland van het Rijk voor het luttele bedrag van 1500 gulden.

    
Aanvankelijk was het een erg rustig gebied. Men noemde het schiereiland in die tijd het ‘Eilandje van Genefaas’, naar een adjudant van de Cadettenschool die er een riante woning liet bouwen. Het oude kanaalvak werd lange tijd vooral gebruikt om er houtvlotten af te meren, in afwachting van verdere verwerking. Wat schepen betreft, zag je er eigenlijk alleen rijnaken die kolen aanvoerden voor de gasfabriek, die tot 1917 aan de Paardenmarkt was gevestigd. Alkmaarse jongens maakten er een sport van om over de balken van de houtvlotten te lopen, waarbij het soms voorkwam dat een kind in het water viel en verdronk.

Exportveiling

Na de Eerste Wereldoorlog werd het een stuk drukker in dit deel van de stad. De Kanaalkade werd een belangrijk handelscentrum. Ook het Afgesneden Kanaalvak profiteerde mee. In 1919 werd de Alkmaarse groentenmarkt verplaatst van de Platte Stenenbrug naar het Afgesneden Kanaalvak en bouwde de N.V. ‘Alkmaarsche Exportveiling’ bij de toegangsdam naar het schiereiland een loods voor het veilen van groenten en fruit, bestemd voor de export. De tuinders konden met hun boten tot aan de achterkant van het veilinggebouw varen om hun lading te lossen. De onderneming was nog tot in het begin van de jaren vijftig gevestigd aan het Afgesneden Kanaalvak. Toen plannen voor een nieuw veilinggebouw, waarbij een deel van het Kanaalvak gedempt zou moeten worden, niet doorgingen, verhuisde de veiling naar Overdie. 

Het schiereiland veranderde in rap tempo in een belangrijk bedrijventerrein. De exportveiling is al genoemd. Rijkswaterstaat gebruikte een deel van het terrein voor opslag en reparatiewerkzaamheden. De Alkmaarse Roei- en Zeilvereniging had er een botenhuis. In de jaren twintig was er enkele jaren een onderneming gevestigd onder de naam ‘Alkmaars Veem’ die een directe verbinding Alkmaar-Londen exploiteerde. Vanaf eind jaren dertig nam bouwmaterialenhandel N.V. ’t Eiland veel ruimte in, met allerlei loodsen, kranen en opslag van stenen en dergelijke. Jarenlang was er ook nog een kantoor van Shell op het schiereiland gevestigd.

De snelle ontwikkeling van Alkmaar vanaf de jaren zeventig had ook grote gevolgen voor het Afgesneden Kanaalvak. In 1968 werd op het schiereiland een nieuw Landbouwhuis gebouwd. Om een betere toegang naar het nieuwe gebouw te verkrijgen, dempte men een deel van het oude kanaalvak. Verdere radicale ingrepen volgden in de jaren tachtig en negentig: de nieuwe Tesselsebrug verbond het schiereiland met de andere oever van het Noord-Hollands Kanaal, en grote projecten zoals de bouw van de parkeergarage, het nieuwe politiebureau en later het stadskantoor maakten een klein Manhatten van het ooit zo rustieke lapje grond.

Door Harry de Raad
(Geschreven in 2008 voor de reeks 'ik was erbij' verhalen in de Alkmaarsche Courant. Bijgewerkt in 2023)