“Met een druk op den Knop Tip-Top!”

Tussen 1913 en 1925 veranderde de aard van de fotografie enorm. Door nieuwe uitvindingen en de daarmee samenhangende prijsverlagingen veranderde de foto van een specialistisch product naar een massaproduct. Kleine fotoportretjes, een soort selfies avant la lettre, werden een echte rage. ‘The American Tip-Top-Foto Cie.’ luidde hiermee in deze jaren de amateurfotografie in.

Tot het begin van de twintigste eeuw was het beroep van fotograaf een specialistische bezigheid. Moeilijke procedés met giftige chemicaliën op glasplaatjes, allerlei ingewikkelde handelingen in donkere kamers en ronduit gevaarlijke toeren met brandend magnesiumpoeder – bliksempoeder – als flits maakten het tot een risicovolle bezigheid. Met de komst van de elektriciteit en geprepareerde lichtgevoelige films uit fabrieken werd het steeds eenvoudiger voor ‘gewone’ mensen om te gaan fotograferen; de amateurfotografie begon haar vlucht te nemen. Steeds meer mensen zagen een kans om als fotograaf aan de slag te gaan en de portretfotografie in het bijzonder bleek hierbij bijzonder lucratief. Alles werd makkelijker en sneller en vervolgens daardoor ook nog veel goedkoper. Grote groepen van de bevolking die eerder niet zo snel met fotografie in aanraking kwamen, konden nu wel eenvoudig worden bereikt: de arbeiders- en middenklasse.

Het verschijnsel ‘snelfotografie’ kwam in 1912 uit de Verenigde Staten overwaaien naar Europa en ook in Nederland waren er al snel honderden van die snelfotografiestudio’s te vinden. De bedrijfjes kregen namen als ‘Druk op den knop’, ‘The American Photo Compagnie’ en als bekendste de ‘Tip-Top-Fotografie’. Het werd een ware rage; iedereen wilde zich opeens laten portretteren. Allerlei typen namen plaats voor de camera: man, vrouw, oud, jong, met hoed, pijp of sigaar, vrolijk, ernstig, verlegen, stoer en zelfverzekerd, staand, zittend en zelfs liggend. De klanten konden dan zelf een elektrisch knopje indrukken om de camera haar werk te laten doen, of de fotograaf vragen voor hen dat knopje in te drukken.

Naast de bioscoop

De afdrukjes zijn te herkennen aan hun kleine formaat, doorgaans niet veel groter dan een pasfoto, meestal zelfs iets kleiner, bijvoorbeeld geleverd in drievoud op één strook fotopapier om daarna zelf los te knippen en uit te delen. Aan de bovenrand van de afbeelding is vaak het adres te lezen van de fotostudio. Naast dit adres een administratieve code waarmee de geportretteerde zijn of haar afdrukjes slechts een paar dagen later na betaling kon ophalen. De plaatjes ademen daardoor soms de sfeer van die oude politiefoto’s met boeven die een nummerbordje op hun borst moeten vasthouden. De camera-instellingen waren in de regel standaard (vanwege de hoge productiesnelheid die daaruit voortkwam) met als gevolg dat de portretten soms wat onscherp en bewogen werden. Sommigen noemen nu zo’n foto mislukt, anderen kennen er een artistieke waarde aan toe.

In de Alkmaarsche Courant van 1913 duiken de eerste advertenties voor ‘Tip-Top’ studio’s in Alkmaar op. Eén aan de Snaarmanslaan 141 en één aan de Langestraat 90. ‘The American Tip-Top-Foto Cie.’ in de Langestraat maakt direct de opvallende melding dat zij naast de bioscoop zit. Kennelijk was de commerciële filosofie dat uitgaand publiek dat naar de film ging ook wel in was voor een vrolijk portretfotootje om uit te delen aan vrienden, familie of (geheime) liefde. Daarnaast wordt melding gemaakt dat deze vroege Alkmaarse Tip-Top als enige in Nederland aan “electrische kleurenfotografie” doet; zes sprekend gelijkende portretten in natuurlijke kleuren voor één gulden! Door de hedendaagse bril bezien zijn het nogal grappige advertenties, een beetje speels, maar ondertussen o zo commercieel van aard en waanzinnig vernieuwend.

Snaarmanslaan

Verschillende portretjes van die andere vroege Tip-Top fotograaf aan de Snaarmanslaan hebben uiteindelijk hun weg weten te vinden naar het Regionaal Archief in Alkmaar. Het adres aan de bovenrand van de afdrukjes is telkens goed leesbaar in beeld en daardoor met wat onderzoek eenvoudig te herleiden. Wanneer gezocht wordt in de bevolkingsregistratie en adresboeken uit die periode, die beide ook in het archief worden bewaard, dan blijkt dat Louis Sonépouse en zijn gezin op dit adres stonden ingeschreven. Als beroep staat ‘fotograaf’ achter zijn naam, en dat in een alledaags woonhuis; typisch Tip-Top. Vanwege de nieuwe, moderne technieken kon een snelfotograaf prima vanuit een woonhuis werken.

De geschiedenis van deze fotograaf aan de Snaarmanslaan blijkt er uiteindelijk één met een droevig slot. Louis kwam oorspronkelijk uit Amsterdam, was getrouwd met een meisje uit Schagen en had zich daarna in Alkmaar gevestigd. Vanuit verschillende adressen oefende hij vervolgens zijn beroep als fotograaf uit; als ‘Tip-Topper’, als eigenaar van ‘The Perfect Foto’ en nog later als eigenaar van de ‘Nederlandse Foto Industrie’. Vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog verhuisde het Joodse gezin Sonépouse naar de Holleweg in Heiloo. In 1942 verhuisden de Sonépouses, hoogstwaarschijnlijk op bevel van de Duitse bezetter, naar Amsterdam. Louis werd in februari 1943 in Auschwitz vermoord. Ook zijn vrouw en dochters Isabella en Lily kwamen in Duitse vernietigingskampen om het leven. Alleen de oudste dochter Sabine overleefde de oorlog.

Gevonden voorwerpen

Terug naar Alkmaar. In de jaren 1913 tot circa 1925 valt in de lokale kranten met grote regelmaat het een en ander over de snelfotografie terug te vinden. Vooral advertenties natuurlijk; op uiteenlopende adressen door de stad blijken de studio’s te hebben gezeten. Het moet een daverend succes zijn geweest. Dat wordt ook nog op een andere manier duidelijk uit de krant. Tip-Topjes waren van zo’n formaat dat ze eenvoudig altijd meegedragen konden worden in de portemonnee. Zo had moeder altijd de portretjes van haar lieve kinderen voor het grijpen, vader altijd een plaatje van zijn mooie vrouw en elke jonge man of vrouw een foto van zijn of haar (geheime) liefje binnen handbereik. Wanneer nu onverhoopt die portemonnee door de eigenaar werd verloren en door de eerlijke vinder daaropvolgend naar het politiebureau werd gebracht, dan werd dat snel in de krant gemeld in de speciale kolom ‘gevonden voorwerpen’. Tussen alle paraplu’s, kinderfietsen, petten, schoenen en nog heel veel meer die geregeld de revue in deze rubriek passeren, staat dan ook verschillende malen “portemonnaie met twee (of drie, of vier, of vijf) Tip-Tops”.

Door Jesse van Dijl

Tentoonstelling ‘Snelfotografie’

‘Snelfotografie’ is een hoofdstuk uit de fotogeschiedenis waar sinds kort weer flink wat aandacht voor is. Zo is in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam tot 10 september de expositie ‘Snelfotografie: de rage van 1912 tot 1925’ te bewonderen. In het Nederlands Fotomuseum wordt de geschiedenis van de vaderlandse fotografie verteld, vaak creatief gekoppeld aan fotografie uit het heden.