Een verrassende vondst in een archief uit Graft
Onlangs troffen we in het archief van de Doopsgezinde Waterlandse Gemeente Noordeinde van Graft een drukwerkje aan van een Alkmaarse boekdrukker. Het boekje, gedrukt rond 1720, zat verstopt tussen de bladen van een kasboek uit 1803.
De archieven van Graft
De oude archieven van Graft uit de periode 1348-1813 worden op dit moment gedigitaliseerd. Weinig plaatsen in Holland hebben zo’n bijzonder en uitgebreid archief. Bekende onderwerpen uit de Hollandse geschiedenis, zoals de strijd tegen het water, de zeevaart en het samenleven van verschillende geloofsovertuigingen zijn in Graft terug te vinden. Vooral de doopsgezinde gemeente op het Schermereiland, de grootste in Holland, speelde een belangrijke rol. Tot de ‘banne Graft’ behoorden ook de dorpen Oost- en West-Graftdijk en Noordeinde.
Alle archiefstukken worden na digitalisering gecontroleerd. Bij het doorbladeren van een van de kasboeken van de Doopsgezinde Gemeente bleek daarin een dun boekje te zitten. Acht pagina’s slechts, zo’n 20 bij 16 cm, met een draadje aan elkaar genaaid en licht beschadigd. De titel luidt ‘Christelijke overdenkingen des doodts’, de schrijver is Klaas Toornburg, ‘M. Dr. in de Rijp’.
Op de titelpagina staat in het Latijn een citaat van Horatius: Pallida mors aequo pulsat pede pauperum tabernas, regumque turres - de bleke dood stampt met gelijke voet op de hutten der armen en de paleizen der koningen - oftewel: de dood maakt geen onderscheid tussen arm en rijk. Het boekje is in Alkmaar gedrukt door Gerrit Welhem, ‘boeck-drucker en verkooper in de Langestraat, in de Gekroonde Druk-pars’. Het jaar van uitgave wordt niet vermeld.
Het boekje begint met 41 Bijbelcitaten en andere teksten over de zekerheid van de dood en de onzekerheid van het uur wanneer die zal komen. Zoals ‘De mens is de ijdelheid gelijk, zijn dagen zijn als een voorbijgaande schaduw’, of: ‘Als gij te bedde gaat, zo bedenk hoe velen dat er wel zijn te bedde gegaan met het voornemen om weder op te staan, die van het bedde ten grave gevoerd zijn’. Daarna volgen twintig aansporingen om je voor te bereiden: ‘Wees altijd bereid, en leef alzo als gij zult wensen geleefd te hebben wanneer gij moet sterven, opdat gij in het uur des doods meer verblijd dan bedroefd moogt zijn, en: ‘Stel u dikwijls voor ogen dat laatste doodskleed, waarin gij, en vervolgens in ’t graf, ten spijze voor de wormen gelegd zult worden’.
Dit alles bedoeld ‘om op de dag van iemands begrafenis voor te lezen, terwijl het volk in het sterfhuis vergadert [samenkomt]’. Mocht er daarna tijd over zijn dan geeft de schrijver een suggestie voor nog een extra voorlezing uit de Bijbel…
Wie was Klaas Toornburg?
Van Klaas Toornburg zijn enkele feiten bekend. Hij werd rond 1657 in Alkmaar geboren, studeerde geneeskunde in Leiden en vestigde zich in 1688 in Alkmaar als arts en voorganger van de doopsgezinde gemeente. In 1696 vertrok hij naar De Rijp, waar hij tot 1720 leraar van de doopsgezinde gemeente was. Er zijn vijf van zijn boeken bewaard gebleven. De Universiteitsbibliotheek Amsterdam en de UB Leiden hebben één of twee exemplaren van elke titel in de collectie. Van het Alkmaarse boekje dat we aantroffen in het archief was tot nu toe maar één exemplaar bekend, in de UB Amsterdam.
Waar schreef Toornburg over? Eén boek is een medisch werk: ‘Kort vertoog van de anatomia’ (Amsterdam, 1691). De andere vier zijn godsdienstig van aard. Zijn belangrijkste boek gaat over doopsgezinde opvattingen zoals de weigering een eed af te leggen en geweld te gebruiken: ‘Schriftuurlijcke verhandelingh tegens het eed-zweeren, en voor de wraak en weerloose lydsaemheyt en volmaeckte liefde’ (Alkmaar, Pieter de Wees, 1688). Daarnaast schreef hij een ‘Concordantie van gelijk-luidende plaatsen der Heylige Schrifture’. Hierin worden bij allerlei woorden en teksten uit de Bijbel de plaatsen vermeld waar ze in de Bijbel voorkomen. Dit boek is, net als het gevonden boekje, in Alkmaar gedrukt door Gerrit Welhem (1695). Van de ‘Christelijke overdenkingen des doodts’ bestaan twee versies. Behalve de Alkmaarse, ongedateerde uitgave is er nog een uitgebreidere uitgave van 30 pagina’s met 122 overdenkingen, gedrukt in Amsterdam in 1723.
De drukker Gerrit Welhem
De meeste Alkmaarse boekdrukkers in de zeventiende en achttiende eeuw waren bij elkaar in de buurt gevestigd: in de Langestraat, aan de Platte Stenenbrug, de Houttil, het Verdronkenoord en de Mient. De bedrijven hadden toepasselijke namen zoals De Vinder van de Drukkunst, De Gekroonde Waarheid, De Koninklijke Profeet David, De Beslagen Bijbel of De Stapel Papieren. Gerrit Welhem was boekdrukker en boekverkoper in de Langestraat, op het huidige nummer 15. In 1694 had hij de zaak, de Gekroonde Drukpers, overgenomen van collega Jacob Ysbrantsz. Welhem drukte tussen 1695 en 1719 boeken van verschillende schrijvers over zeer uiteenlopende onderwerpen: kronieken, liedboekjes, godsdienstige werken, boeken over spelling en over historische onderwerpen zoals het Alkmaars beleg. Daarnaast maakte hij drukwerk voor het stadsbestuur en andere opdrachtgevers, zoals een keur op het bakken en verkopen van het brood binnen de stad Alkmaar (1697), een octrooi van de Zijpe- en Hazepolder (1717), en een reglement voor de brandspuit te Graft, Graftdijk en ’t Noordeinde (1700). Welhem overleed in 1721 en werd begraven in de Grote Kerk in Alkmaar.
In de bibliotheek van het Regionaal Archief waren tot nu toe slechts twee uitgaven van Gerrit Welhem te vinden: het Reglement van de brandspuit van Graft uit 1700 en het Octrooi van de Zijpe- en Hazepolder uit 1717, beide met mooie afbeeldingen van de wapens van Graft en de polder op de titelpagina. Van de schrijver Klaas Toornburg was nog helemaal niets aanwezig. De vondst van dit kleine werkje, hoe bescheiden het ook oogt, is daarom een bijzondere verrassing. Niet alleen omdat het zo zeldzaam is - er is immers maar één ander exemplaar bekend - maar ook omdat het een mooie aanwinst is voor onze collectie uitgaven van Alkmaarse drukkers en voor de geschiedenis van de doopsgezinden van het Schermereiland.
Door Marijke Joustra