Wie in de jaren negentig is geboren kan zich een wereld zonder internet bijna niet voorstellen. Laat staan zonder televisie. Daarmee vermaken mensen zich al meer dan zestig jaar – de eerste officiële uitzending vond in Nederland in 1951 plaats. Maar wat hield mensen dan bezig in dat verre, grijze verleden zonder internet of tv?

Vrije tijd

Vrije tijd is lang een zeldzaam goed geweest, in vergelijking met de huidige standaarden. Alleen de elite kon het zich veroorloven. De “gewone” mens, met name de arbeider, maakte lange werkdagen en had alleen op zondag vrij. Vakantiedagen kwamen eigenlijk niet voor. Aan het begin van de twintigste eeuw werden de werkdagen korter door nieuwe sociale wetgevingen. Pas vanaf de jaren vijftig en zestig begint het werkpatroon van de massa meer op het huidige te lijken, met een tweedaags weekend en betaalde vakantiedagen.

Dat neemt niet weg dat men buiten werkuren vermaak zocht. Natuurlijk waren er duizend-en-een manieren waarop mensen hun vrije tijd doorbrachten. Zo wandelt men al vanaf 1607 door de Alkmaarder Hout. En sinds de aanleg van de spoornetwerken werden daguitstapjes populairder. In Alkmaar kon dat vanaf 18 december 1865, toen vertrok de eerste trein. Maar wat deed iedereen dan tijdens koude, donkere winteravonden? U denkt dan natuurlijk gelijk aan bordspelletjes!

In de put en aan het front

Een van de bekendste bordspellen is het oer-Hollandse ganzenbord. Bijna iedereen is wel eens in de put geraakt. Maar zo Hollands is het spel helemaal niet. Het wordt voor het eerst beschreven als Toscaanse groothertog Francesco de’ Medici (1541-1587) het cadeau doet aan koning Filips II van Spanje. Sindsdien zijn er veel varianten ganzenbord gemaakt. Het Regionaal Archief bewaart een variant van het spel uit 1875, dat duidelijk is bedoeld om spelers meer te leren over Bijbel en kerkhistorie. Een andere versie, uit 1800, lijkt daarentegen puur ter vermaak te zijn bedoeld.

Naast ganzenbord bestaan er natuurlijk ontelbare andere bordspelletjes, zoals het Spel van Eer uit 1800. Hoe het precies werkt weten we niet, maar het is duidelijk dat spelers iets meekregen over de verschillende maanden van het jaar. Dat soort spellen “ter lering” kwamen veel voor. Het “Vaderlandsch reisspel voor de Nederlandsche jeugd” uit 1819 bijvoorbeeld. Niemand die dit spel speelde, ontkwam eraan iets te leren over Nederlandse geografie en geschiedenis. Ook gewelddadigere aangelegenheden als de Eerste Wereldoorlog werden (en worden) onderwerp van spel. Het Archief bewaart een aantal van dat soort spellen, dat geïnspireerd is op de gebeurtenissen en veldslagen uit die oorlog.

Lokaal vermaak

Lokaal werden ook veel bordspelletjes ontworpen en uitgegeven. Zo ontwierp mevrouw C. Meyer-Vader in 1920 een bordspel in de vorm van een wandelkaart. Spelers en wandelaars lopen van Bergen naar Bergen aan Zee en terug. Stops in het spel (en de wandeling) zijn lokale plekjes als het Parnassiapark en boerderij de Franschman. Andere spellen met een lokaal onderwerp zijn het stoomtramspel stoomtram Haarlem–Alkmaar (1900) en een spel over de verschillende winkels en fabriekspanden te Alkmaar (1910). De Ringers Chocoladefabriek speelde ook in op de populariteit van gezelschapsspellen. In 1935 gaf de fabriek een kinderspel uit. Het doel was zo snel mogelijk met “Ringers Chocolade vliegeniertjes” van Amsterdam naar Batavia te reizen. Slimme PR is niet alleen van deze tijden!

Londen – Melbourne

De Alkmaarsche Courant heeft zich ook in de wereld van het spel begeven. Een mooi voorbeeld daarvan is een ganzenbordachtig bordspel dat gebaseerd is op de populaire Londen-Melbourne vliegrace van 20 oktober 1934. Deelnemers moesten de afstand tussen de twee wereldsteden zo snel mogelijk afleggen per vliegtuig. Vliegenier Parmentier dong voor de KLM mee naar de winst in een Douglas-toestel: de Uiver. Na een spannende race, inclusief noodlanding in het laatste traject, werd de Uiver tweede in het algemeen klassement (en eerste in het handicapklassement). Het toestel had iets meer dan 90 uur over de reis gedaan. In Alkmaar was de race mateloos populair. De Alkmaarsche Courant berichtte er uitgebreid over en overal in de stad hingen de vlaggen uit, ook op de Waag. Het bordspel over de race is een mooie blijvende herinnering aan de populaire vliegcompetitie.

Door Lisette Blokker