Bernardus G. ten Berge en zijn werk

Op de overlijdensakte van Alkmaarder Bernardus George ten Berge (1825-1875) staat het duidelijk aangegeven: van beroep kunstschilder. Dat blijkt ook wel uit het oeuvre dat Ten Berge achterlaat. Zijn schetsen, tekeningen, schilderijen en lithografieën worden onder andere bewaard in het Regionaal Archief Alkmaar, het Stedelijk Museum Alkmaar en het Rijksmuseum te Amsterdam.

Het werk van Ten Berge geeft een prachtige inkijk in het negentiende-eeuwse Alkmaar en omgeving. De periode waarin Ten Berge schildert en tekent, is ook de periode waarin de fotografie de wereld voor het eerst vastlegt. Vanaf ongeveer 1860 wordt ook Alkmaar op de gevoelige plaat gevangen. Maar wie een kleurrijk beeld van de negentiende eeuw wil hebben, kan zich beter tot de schilderkunst wenden.

De man

B.G. ten Berge werd 10 september 1825 geboren in Alkmaar, als zoon van een goud- en zilversmid. Hij woonde bijna zijn hele leven in zijn geboortestad, op een kort verblijf in Amsterdam na. Het kunstschildersvak was blijkbaar populair in de familie Ten Berge. Niet alleen werd Bernardus zelf schilder, beide oudere zusters zouden met een kunstschilder trouwen; te weten Willem Vester uit Heemstede en Pieter Plas. Die laatste was in de negentiende eeuw de bekendste Alkmaarse kunstschilder. En hij was Ten Berges leermeester.

Ten Berge was lid van het tekengenootschap Kunst Zij Ons Doel (KZOD), waar Plas lange tijd directeur was. Als werkend lid beoefende hij er zijn teken- en schilderkunsten. Daarnaast was het genootschap erg goed in plezier maken – zelfs zo goed dat er regelmatig werd geklaagd dat het plezier al te zeer de overhand kreeg (en er in 1936 een afscheiding zou komen tussen KZOD en het ‘serieuzere’ genootschap Doorwerken).

Het probleem dat KZOD als genootschap kende, was Ten Berge persoonlijk waarschijnlijk niet vreemd. Archivaris Bruinvis, zelf ook een jaar lid geweest van KZOD, schreef in 1905 namelijk het volgende over Ten Berge (die hij persoonlijk moet hebben gekend): “Er bestaan vrij goede stukken van hem, maar toenemende onmatigheid was van schadelijken invloed op zijn werk”.

Zijn werk

Of de verschillende werken van Ten Berge goed zijn of niet, ze hebben in ieder geval een historische waarde. Want de schilderijen en tekeningen leggen Alkmaar, de regio en soms ook de mensen vast, en bewaren op die manier een paar mooie stukjes negentiende-eeuwse regionale geschiedenis.

Neem bijvoorbeeld Ten Berges portretten van schippersknecht Johannes (Hannes) Douwes uit 1863. Douwes was een gewone man met een bijzonder verhaal. 26 november 1813 klom hij namelijk in de Waagtoren, om daar de Nederlandse driekleur mét oranje wimpel te laten wapperen. Dat was niet alleen bijzonder omdat hij het laatste stuk van de toren langs de buitenkant beklom, het was ook een politiek statement. Nederland was destijds onderdeel van het Franse keizerrijk. Eind 1813 was de onvrede daarover gegroeid en was de zoon van voormalig stadhouder Willem van Oranje in het zadel geholpen. Douwes maakte dus een duidelijk statement en met hem de vele Alkmaarders die zijn actie toejuichten vanaf het Waagplein en leuzen als “Oranje boven” riepen. Hij werd zo een ware Alkmaarse held. Vijftig jaar na dato werd hij daarvoor nog eens officieel bedankt, uit naam van de koning. Dankzij Ten Berges portret weten we nog hoe die lokale held eruit moet hebben gezien op latere leeftijd.

Archivaris Bruinvis zag ook dat het werk van Ten Berge, hoewel volgens hem dus niet altijd even goed, historische waarde had. In 1862 vervaardigde Ten Berge zes lithografieën (steendrukken), waarop het stadsgezicht van Alkmaar uit verschillende hoeken wordt bekeken. Bruinvis voorzag die kunstwerkjes van historisch commentaar, waarin hij uitgebreid de geschiedenis van de verschillende afgebeelde locaties beschreef.

Naast Alkmaar legde Ten Berge ook graag de dorpen en het landschap buiten de stad vast. Zo schilderde hij de kerken van Heiloo, Oudkarspel, Oudorp en Egmond. Ook het landschap van de Bergense duinen, het Heilooër bos en de Egmonderpolder ontsnapten niet aan zijn aandacht.

In de Alkmaarsche Courant van 30 april 1930 lezen we hoe pompenmaker Gerrit Diepen zijn zestigjarig arbeidsjubileum vierde, waarvoor hij geïnterviewd werd door de krant. Opmerkelijk in het kader van dit verhaal is dat Diepen zich nog levendig herinnert hoe hij als zevenjarig jongetje Ten Berge met de kaars bijlichtte, toen die zijn zojuist overleden opa schetste (in 1865). De krant sluit het artikel over Diepen af met een beschrijving van Alkmaar in diens jeugd: een Alkmaar met slechts vier politieagenten, waar de nachtwacht nog trouw z’n ronde deed en waar de postiljon ’s morgensvroeg de stadspoort binnenreed en de hoorn blies. Dat stukje Alkmaarse geschiedenis leefde in Diepen voort – en kunnen wij nu nog terugzien in het werk van Ten Berge.

Wie niet genoeg kan krijgen van het werk van B.G. ten Berge, kan een kijkje nemen in de beeldbank van het Regionaal Archief Alkmaar. Ook in de beeldbank van het Stedelijk Museum Alkmaar kunt u Ten Berges werk online bewonderen.

Door Lisette Blokker