Twee parels in de fortenring
In 1974 ging journalist Harrie Aardema op zoek naar de forten van de Stelling van Amsterdam. Hij ontdekte ‘groene bobbels’ in het vlakke polderland achter hekken bewaakt door vervaarlijk blaffende herdershonden. Na lang onderhandelen met het ministerie van Defensie, mocht hij onder begeleiding van de fortwachter en een genie-opzichter zelfs een kijkje nemen in een van de forten in de Beemster. Er lagen metalen kisten met munitie opgeslagen. Foto’s maken was verboden, de lezers van de krant zouden wel eens kunnen denken dat het spul te koop was.
Het zou tot de negentiger jaren van de vorige eeuw duren voordat de forten toegankelijk werden. Het fortwachtersechtpaar Hetta en Jan Prijs begonnen met rondleidingen op het fort bij Spijkerboor. Vooral de pantserkoepel, alleen te bereiken door een loodrechte stalen trap op te klimmen, trok veel belangstellenden. Twee kanonnen wezen het polderland in, het geschut reikte tien kilometer ver, tot aan Alkmaar.
De Stelling van Amsterdam
De Stelling van Amsterdam is een 135 kilometer lange verdedigingslinie rondom Amsterdam, aangelegd tussen 1880 en 1914. Het leger, de regering en de koning(in) zouden zich binnen deze ring kunnen terugtrekken bij een aanval op Nederland. De Stelling bestaat uit 42 forten en 4 batterijen en een groot aantal dijken en sluizen op een afstand van 15 tot 20 kilometer van Amsterdam. Sinds 1996 staat de Stelling van Amsterdam op de lijst van UNESCO Werelderfgoed vanwege zijn unieke karakter en bijzondere geschiedenis.
Slappe grond
Een probleem bij de bouw van de forten was de vaak slappe ondergrond. Het eerst gebouwde fort zakte steeds weg. Herhaling van het debacle moest worden voorkomen. Bij de bouw van de latere forten werd daarom eerst de slappe ondergrond, vaak veen, afgegraven en vervangen door een dik pak zand. Het zand moest jarenlang inklinken. Het zand voor het fort bij Spijkerboor werd per schip over het Noordhollands kanaal aangevoerd uit Schoorl. De forten werden gebouwd op palen. Voor een beetje fort werden al gauw 3.600 palen geheid.
Het fort bij Marken-Binnen is gebouwd volgens het eerste type standaardfort met een langgerekt betonnen hoofdgebouw. Daarna volgende verschillende verbeteringen en ontstond een nieuw model waarbij de soldaten via een overdekte gang, de poterne, naar de gevechtskoepels konden rennen. Het fort bij Spijkerboor is volgens dit model gebouwd.
Gebruik door de jaren heen
De forten verloren al snel hun functie: ze waren niet meer opgewassen tegen het moderne geschut, om maar niet te spreken over aanvallen vanuit de lucht. Bij de forten is dan ook nooit gevochten. Toch zijn de gebouwen altijd in gebruik geweest. Tijdens de mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog werden tweehonderdduizend Nederlandse mannen als soldaat opgeroepen. Ze werden onder andere gelegerd in de forten van de Stelling van Amsterdam. Aangezien Nederland neutraal bleef, hadden de soldaten weinig te doen. Om ze te vermaken trok zanger Koos Speenhoff met zijn gitaar langs de forten. In het fort bij Marken-Binnen zong hij liedjes en vertelde oorlogsmoppen. In het fort werd een lokaal ingericht als leeszaal en in de kantine stond een piano. Daarnaast deden de soldaten mee aan een voetbalcompetitie tussen de forten onderling. In Spijkerboor werden taalcursussen georganiseerd en timmerlieden en smeden gingen hun collega’s bekwamen in ambachtelijk werk. De Militaire Toneelvereniging Spijkerboor bracht het tot een complete revue, geholpen door een orkest en een dameskoor uit De Rijp.
Tijdens de Koude Oorlog werd het fort bij Marken-Binnen gebruikt voor munitieopslag en opslag voor de Bescherming Bevolking. Het fort bij Spijkerboor, in de jaren twintig ingericht als gevangenis voor dienstweigeraars, bleef regelmatig dienstdoen als gevangenis. Na de oorlog werd het fort een internerings- en strafkamp voor politieke delinquenten en tussen 1947 en 1951 was het in gebruik als gevangenis voor de zogenaamde Indië-weigeraars.
Herbestemming
De forten zelf zijn redelijk onverwoestbaar en het landschap eromheen is door de langdurige planologische bescherming relatief onaangetast gebleven. Het fraaie fortenlandschap wordt meer en meer benut door fietsers, wandelaars en kanoërs en de forten krijgen nieuwe functies zoals bezoekerscentrum, restaurant, wijnopslag of sauna.
Door Agnes de Boer