Een schijnbaar verlaten ruïnedorp, waar de kerk dakpannen mist, huizen in puin liggen en zelfs de bladerloze bomen bijdragen aan het beeld van verval. Dat is hoe Schoorl er 5 mei 1800 bij lag, nadat de Engelsen en Russen 6 oktober 1799 tijdens hun verwoestende veldtocht door het dorp waren getrokken. De gevolgen van de veldtocht, onderdeel van de Engels-Russische oorlog tegen het revolutionaire Frankrijk en haar vazalstaten, zijn minutieus vastgelegd op een aquarel uit 1811, waarvoor de basisschets mei 1800 werd gemaakt. Het beeld van het verwoeste Schoorl werd gevangen door Jacobus Andreas Crescent. En dat geldt voor nog veel meer dorps- en stadsgezichten. Vooral Alkmaar is door Crescent tientallen keren vastgelegd.
Een kunstzinnige familie
De man die zijn werken consistent signeerde als Jacobus Andreas Crescent werd 30 november 1768 te Delft gedoopt. Waarschijnlijk verhuisde hij in 1781 naar Alkmaar. Toen kwam zijn vader Jacobus Matheus namelijk naar de stad: hij was beeldhouwer en werkte onder meer aan (de restauratie van) het orgel van de Grote Kerk en de beelden op de Waagtoren. Vader Crescent was een “hoogst bekwame” beeldhouder, net als opa Jacobus (wiens achternaam meestal als Cressant werd gespeld en die waarschijnlijk afkomstig is uit het Franse Abbeville).
De kunstzinnige insteek erfde J.A. Crescent dus van zijn beeldhouwende voorvaders. Maar de kwaliteit van de kunstwerken lijkt per generatie wat af te nemen: opa’s werk werd en wordt alom gerespecteerd als zijnde van hoogstaande kwaliteit – hij werkte voor de stadsbesturen van Amsterdam, Utrecht, Rotterdam en Delft en vele particuliere opdrachtgevers. Vaders werk werd ook gewaardeerd, maar is minder bekend. Opa en vader Crescent stonden beiden ingeschreven in de kunstenaarsgilden van hun woonplaatsen. J.A. Crescent echter, schreef zich nooit in bij het Alkmaarse kunstenaarsgilde.
J.A. Crescent lijkt autodidact te zijn. Hij zal wat van zijn vader hebben opgepikt, maar zijn werkwijze duidt erop dat hij zichzelf het tekenen en schilderen heeft aangeleerd. Hoewel hij uiterst gedetailleerd en nauwkeurig werkt, ontbreekt het soms aan ‘vakmanschap’. Perspectieven kloppen regelmatig niet, en mens- en dierfiguren zijn vaak van niet al te beste kwaliteit. Oud-archivaris Bruinvis beschrijft het treffend. Volgens hem is Crescents werk “uiterst getrouw, meestal tamelijk onbeholpen” en “enkele malen meer gelukkig”. Op Crescents verbeelding van de Alkmaarse muziekgezelschap de Harmonie hebben de mensfiguren een relatief hoge kwaliteit. Crescent blijkt, zoals opgemerkt door Jurjen Vis, bij het maken van dit werk sterk beïnvloed te zijn door een oudere prent: de concertzaal van het Amsterdamse Felix Meritis, door Pieter Barbiers en later door Reinier Vinkeles.
Topografisch tijdsbeeld
Hoewel Crescents werk soms wat “onbeholpen” is, geeft het prachtig weer hoe Alkmaar en de dorpen in de omgeving er rond 1800 uitzagen. In die periode waren er geen andere topografische tekenaars actief in Alkmaar, wat zijn werk bijzonder waardevol maakt. Crescent lijkt de veranderingen in zijn woonomgeving bewust te hebben vastgelegd. Wanneer gebouwen gesloopt werden, trok hij eropuit om ze vast te leggen voordat ze verdwenen of veranderden. Een goed voorbeeld is de Friese binnenpoort te Alkmaar. Aan het begin van de negentiende eeuw waren alle poorten nog intact, maar ze waren voor de verdediging niet meer nodig. Door financiële problemen was er geen geld meer voor het onderhoud van de zwaar bouwvallige poort. Het stadsbestuur besloot tot afbraak, ondanks protesten van de burgerij. Een aantal dagen voor de sloop begon, schetste Crescent de poort. De schetsen werkte hij later uit in twee series aquarellen.
Het meeste werk van Crescent heeft Alkmaar als onderwerp. Maar hij tekende ook dorpsgezichten, onder meer van Akersloot, Castricum, Egmond aan Zee en Obdam, en legde vele gebouwen vast, zoals het chirurgijnshuis in Oude Niedorp, de Rooms-Katholieke kerk te Bergen en de pastorie van Oudkarspel.
Of Crescent leefde van zijn kunstenaarschap, is onbekend. We weten wel dat hij soms betaald kreeg voor zijn werk. Zo kreeg hij in 1815 zes gulden van Gijsbert Fontein-Verschuir voor zijn tekening van landhuis Ter Coulster in Heiloo. Hij tekende ook andere ‘privé-gebouwen’, zoals de banketbakkerij Soecker. Mogelijk gebeurde dat in opdracht. En de seriematige werken, zoals de aquarellen van de Friese poort, waren bedoeld om te verkopen.
Rijk is Crescent niet geworden van zijn werk. Wanneer hij 29 oktober 1819 overlijdt, is hij door de regenten van het Rooms-Katholieke Wees- en Armenhuis bij particulieren ondergebracht en is hij al ten minste achttien jaar lang een ‘bestedeling’. Hoewel hij dus niet veel verdiende aan zijn werk, verdiend hij nu wel onze dank. Dankzij hem weten we nog tot in de details hoe Alkmaar en de omgeving er tweehonderd jaar geleden uitzagen.
Crescents werken bevinden zich in verschillende Nederlandse instellingen: het Rijksmuseum, het Noord-Hollandsarchief en de Bodel Nijenhuis (Leiden). De grootste verzameling bevindt zich bij het Regionaal Archief. De afgelopen jaren werd een aantal werken verworven met behulp van de Stichting Vrienden van het Archief Alkmaar en Omgeving.
Er zijn ook ‘Crescenten’ die zich bij particulieren bevinden. Mocht u nog een Crescent in huis hebben of weten dat zich ergens een Crescent bevindt, dan hoort het Regionaal Archief dat graag, om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen. Contact kan worden opgenomen via Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..
Dhr. Couvée uit Alkmaar reageerde op het bovenstaande bericht. Van zijn opa erfde hij het onderstaande werk van Crescent, een tekening van het Waagplein in 1805, tijdens de kaasmarkt. Wij mochten een kijkje nemen en fotografeerde de tekening. Met dank aan Dhr. Couvée hebben we zo een prachtig beeld van hoe de kaasmarkt er meer dan 200 jaar geleden uitzag.
Door Lisette Blokker