Ooit was de Alkmaarse Grote Kerk omringd door oude bebouwing. Vandaag de dag is daar weinig meer van over. Het 'sloopspook' heeft in dit deel van de binnenstad behoorlijk huis gehouden. De oude gebouwen waren niet allemaal uitzonderlijk mooi, maar vormden wel een divers geheel, dat goed paste bij de middeleeuwse Grote Kerk. Ongeveer waar nu de Vest staat, bevond zich tot de sloop in 1930 een opvallend complex van gebouwen, waar tot halverwege 1929 het Stadsziekenhuis in was gevestigd.

Het ziekenhuis verhuisde in 1929 naar de voormalige Cadettenschool in de Alkmaarder Hout. De oude ziekenhuisgebouwen, al enkele jaren nauwelijks meer onderhouden, kwamen leeg te staan. Het geheel zag er treurig uit. Afbraak leek onontkooombaar, temeer omdat de gemeente in het uitbreidingsplan een nieuwe verbindingsweg had opgenomen van de Gedempte Nieuwesloot naar de Bergerbrug. De geprojecteerde nieuwe weg liep dwars over het ziekenhuisterrein.

Klooster en gasthuis
De kenners van de Alkmaarse geschiedenis wisten wat er op het spel stond. Sloop zou betekenen dat een uniek complex, waarvan delen waarschijnlijk nog uit de vijftiende eeuw dateerden, voor Alkmaar verloren zou gaan. Om de gebouwen geschikt te maken voor de ziekenhuisfunctie waren er in de loop der tijd wel de nodige verbouwingen en uitbreidingen geweest, maar in de kern was het oude gebouwencomplex nog behoorlijk intact. Voordat het ziekenhuis er introk, was in het complex het St. Elisabeths Mannen- en Vrouwengasthuis gevestigd. Maar de gebouwen waren deels nog ouder. Ooit stond op deze plek het Middelhof, een vrouwenklooster dat nauw gelieerd was aan het nabije Minderbroedersklooster. De geschiedenis van het Middelhof gaat terug tot in de vijftiende eeuw. De bewoonsters leefden volgens de derde regel van Franciscus. Deze regel maakte het leken mogelijk om in kloosterverband te leven. Ook elders in de stad bevonden zich dergelijke vrouwenkloosters: het Oude Hof ten westen van de Grote Kerk en het Jonge Hof ten westen van de Doelenstraat. Dat ons klooster Middelhof werd genoemd is gemakkelijk te verklaren uit de ligging tussen het Oude en het Jonge Hof.

Het Middelhof bestond uit een kapel, een patershuis, werk- en brouwhuizen, woonverblijven en een ruim erf voorzien van een diepe put. Het had een U-vormige plattegrond rond een binnenplaats. Ten noorden ervan bevond zich het rond 1460 naar deze plek overgebrachte St. Elisabethgasthuis. Dit had de functie van ziekenhuis en diende verder voor de opvang van oude en hulpbehoevende vrouwen. Bejaarden konden zich ook inkopen als 'provenier'. Ook hier ontstond een complex rond een binnenplaats.

Na de Reformatie
In 1572 werden de Alkmaarse kloosters opgeheven en kwamen de gebouwen in handen van het stadsbestuur. De meeste werden niet afgebroken, maar kregen andere functies. De indeling van het gebouwencomplex werd nu als volgt: in de gebouwen rond de zuidelijke binnenplaats werd nu het St. Elisabeth of Vrouwengasthuis gevestigd en in die rond de noordelijke binnenplaats het stedelijke Mannengasthuis. Op de stadskaart van Drebbel uit 1597 is het gebouwencomplex met de twee binnenplaatsen ten noorden van de Grote Kerk goed zichtbaar. In 1785 werden de beide gasthuizen verenigd onder de naam St. Elisabeth Mannen- en Vrouwengast- en Proveniershuis. Er kwam een nieuwe entree met poort tegenover de Dubbelebuurt en de beide binnenplaatsen werden meer een geheel door de afbraak van een deel van de tussenliggende gebouwen.

Het noordelijke gedeelte van het verenigde gasthuis ontwikkelde zich vervolgens in de 19de eeuw tot stadsziekenhuis. In de loop van de negentiende eeuw breidde het ziekenhuis zich steeds meer uit. Diverse verbouwingen en kleine uitbreidingen waren nodig, maar het karakter van het bestaande complex bleef al met al redelijk intact. 

Het zuidelijke gedeelte van het gebouwencomplex kreeg andere functies. In 1819 besloot het stadsbestuur er het Burgerweeshuis in onder te brengen. Om de wezen beter te kunnen huisvesten, werden de bestaande gebouwen in 1867 afgebroken en vervangen door een fors nieuw gebouw met twee zijvleugels. Het heeft in de loop der tijd allerlei functies gehad en is in 1969 afgebroken.
Terwijl het zuidelijk deel van het oorspronkelijke gebouwencomplex in 1867 was gesloopt, bleef het noordelijke deel, verbouwd tot stadsziekenhuis, in grote lijnen intact.

‘Geen bijzondere waarde’
In 1928 vroeg de vereniging Oud Alkmaar de gemeente om het gebouwencomplex van het oude stadsziekenhuis vanwege het historisch belang niet af te breken. Bij het verzoek werd verwezen naar de voorlopige lijst van rijksmonumenten, waar ook het Alkmaarse ‘Burgerziekenhuis’ in was opgenomen. Voor de nieuw aan te leggen weg had de vereniging een alternatief, dat haar was aangedragen door margarinefabrikant en politicus Gerrit van den Bosch: verbreding van het Zevenhuizen en de Gasthuisstraat. De actie van Oud Alkmaar werd helaas onvoldoende gesteund door de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg. Die schreef in 1928 aan de gemeente dat de oude gebouwen 'geen bijzondere waarde' hadden en men geen bezwaar had tegen de sloop, al was dan ook de binnenplaats ‘niet zonder bekoring’ omdat die ‘met haar geschoren linden op het grasveld’ de herinnering wekte aan Haarlemse en Leidse hofjes. Het bezwaarschrift van Oud Alkmaar werd door de gemeenteraad in januari 1930 dan ook verworpen. Meteen erna begon de sloop.

Gelukkig waren de leegstaande gebouwen in het jaar daarvoor nog uitgebreid gefotografeerd. Ook werden diverse bouwfragmenten uit de sloop gered, waaronder het schoorsteenstuk met het portret van Trijn Rembrands, de heldin van het Alkmaarse beleg, dat zich in de regentenkamer van het oude ziekenhuis bevond. Het terrein van het oude ziekenhuis bleef lang onbebouwd en was in gebruik als parkeerplaats. En wat gebeurde er met de aan te leggen weg? Die kwam er uiteindelijk niet….

Klik op de onderstaande afbeelding voor een interactieve plattegrond van het stadsziekenhuis.

Door Harry de Raad