Van buiten blink, van onder stink

Aan het Kwerenpad in Alkmaar staat een bijzonder pand. Boven op het gebouw staat een klein kruis, waardoor je gaat denken met een voormalig kerkgebouw te maken te hebben. Maar het kruis verwijst in dit geval niet naar iets religieus, maar naar de vereniging ‘Het Witte Kruis’ die dit pand ooit gebouwd heeft en het exploiteerde als badhuis. Ook elders in het land stonden dergelijke badhuizen. Ze werden vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw opgericht, toen er meer inzicht kwam in de rol van hygiëne bij de volksgezondheid. De toenmalige huizen hadden in de regel geen badkamer of douche, een lacune die werd opgevuld door deze badhuizen.

Proper

Ons volkje heeft al van oudsher de naam erg proper te zijn. Dit zien we terug in al die huiselijke taferelen van de 17de -eeuwse meesters, met bezemende dienstmeiden, stoepschrobbers en de blinkende binnenhuizen. Al kijkend ruik je de geur van groene zeep. De verzorging van de buitenkant stond nog in groot contrast met de geringe aandacht voor lichamelijke properheid. Tot de komst van stromend water, tweede helft van de 19de eeuw, waste de bevolking zich in een zinken teil of met een lampetkan. Het water kwam uit de regenton, zelf geslagen putten of zelfs uit de sloot. Het was pas vanaf 1853 dat het water voor het eerst via een leidingensysteem bij Amsterdam ging ‘stromen’. Alkmaar bleef niet lang achter, op 1 januari 1886 werd bij ons de duinwaterleiding vanuit Bergen in gebruik genomen.

‘Krijg de klere’

In de eerste helft van de 19e eeuw maakten infectieziekten nog veel slachtoffers. De uitdrukking ‘Krijg de klere’ herinnert aan de in die tijd in Nederland voorkomende cholera-epidemieën (klere = cholera). Nadat in 1854 de Britse arts John Snow ontdekte dat cholera veroorzaakt werd door vies water, kwam er meer begrip over het ontstaan van ziekten en begreep men steeds beter het belang van goede hygiëne. Daarbij drong ook het besef door dat persoonlijke hygiëne van groot belang was. De vereniging ‘Het Witte Kruis’ maakte hiervan een speerpunt.

    
 
‘Inzzzepen en affspoelen’

Alkmaar kreeg haar badhuis in 1892. Het neorenaissance basisontwerp is van stadsbouwmeester G. Looman, tevens bestuurslid van het Witte Kruis. Binnen was er een onderscheid in twee klassen. Bij de tweede klasse waren er vier ‘regenbaden’ (douches), ditzelfde aantal gold ook voor de eerste klasse, alleen hadden die nog twee kuipbaden tot hun beschikking. Op zondag gingen de deuren extra vroeg open tot 9 uur, zodat iedereen fris ruikend in de kerkbanken kon zitten. Natuurlijk had je niet onbeperkt de tijd. Als je over je ingeplande tijd heen ging, werd er door de badmeester op de deur gebonkt en ‘schiet op!’ geroepen. Schoolkinderen gingen ook weleens klassikaal naar het badhuis, in het kader van lichamelijke opvoeding. De jeugd sprak in dit verband over commandobaden. De strikte badmeester riep de jeugd toe: ‘Inzzzepen bovenlijf! Afffspoelen! Inzzzepen onderlijf! Afffspoelen!’ Verder lette het personeel erop dat er niet ‘gerommeld’ werd. Geen man en vrouw samen in één hok. Enkel en alleen met een doktersbriefje waaruit moest blijken dat één van de echtelieden hulpbehoevend was. Geen briefje, geen bad samen.

Gratis bad voor Belgische vluchtelingen

In 1914 brandde het badhuis af. Bij de herbouw verdwenen de kuipbaden en kwamen er elf douches voor terug en een wasplaats met een wringer. In de notulen valt te lezen dat ondanks de brand het jaar toch met een positief financieel saldo werd afgesloten. De inkomsten waren boven verwachting doordat het badhuis goed bezocht werd door het garnizoen soldaten dat hier gelegerd was. Toen Alkmaar in datzelfde jaar overspoeld werd door Belgische vluchtelingen, besloot men ze allemaal één gratis bad aan te bieden. Na de Eerste Wereldoorlog volgden er nog twee uitbreidingen: er kwam een vestibule, een wachtkamer en het aantal douches werd uitgebreid met nog eens zes. Tevens bouwde men een woning voor de badmeester naast het pand op nr. 12, overigens nog zonder eigen badkamer/douche. Dit soort voorzieningen werden pas vanaf 1933 verplicht gesteld bij nieuwbouwwoningen. De mensen moest wel even wennen aan het nieuwe kamertje: vaak werd de douche ingericht als extra bergkast, handig voor de stofzuiger en de strijkplank. Pas omstreeks 1965 had het overgrote deel van de huishoudens een douche in een aparte ruimte.

Het doek valt

Het bezoek aan de badhuizen liep na de Tweede Wereldoorlog sterk terug. Zowel door de faciliteiten die men nu thuis kreeg, maar zeker ook door een enorme toename van zwembadbezoek (in die tijd had men daar ook privé douchehokjes). Juist toen het financiële einde in zicht kwam voor ons badhuis, vermeerderde in Alkmaar het zwembad ‘De Overdekte’ het aantal douches. Dat was al met al teveel. Het Alkmaarse badhuis sluit op 1 december 1960 haar deuren. Gelukkig is het gebouw nog steeds aanwezig en is het zelfs een gemeentelijk monument. Jammer is dat aan de buitenkant behalve het kruis niets meer herinnert aan het oorspronkelijke gebruik: de naam ‘badhuis’, die vroeger was aangebracht in het raampje boven de deur, is geheel verdwenen.

Door Ellen van der Hoeven