Een van de bekendste oude panden in Alkmaar is het ‘Huis met de Kogel’ in de Appelsteeg. Aan de houten gevel van het huis is een kanonskogel bevestigd met daaronder het jaartal 1573. Het verhaal gaat dat het ooit de woning zou zijn geweest van de korf- en mandenmaker, tevens prediker Jan Arentsz, een bekende voorman van de Reformatie in Noord-Holland. Tijdens het Spaanse beleg in 1573 zou het huis getroffen zijn door een Spaanse kogel, die de inboedel vernielde, maar de toenmalige bewoners ongedeerd liet.

Dit verhaal is al heel oud. Al in 1857 wordt de overlevering genoemd in een artikel van H.C. Rogge over Jan Arentsz. Rogge schrijft:

Nog wijst men in Alkmaar het huisje aan, waarin Jan Arentsz woonde, vóórdat hij als hageprediker optrad. Het staat op de hoek van het Appelsteegje en het Luttikoudorp (eene gracht) bij de Kuipersbrug, en heeft nog (...) den ouden houten gevel behouden. Altijd wordt er nog de mandenmakers-affaire in uitgeoefend. Ook is het bekend onder den naam van het huis met den kogel, aangezien den 14den september, tijdens het beleg, een veertig ponds kogel, daarin geschoten, een spinnewiel en stoel, daar een meisje op zat en spon, en een tobbe, aan welke eene vrouw stond te wasschen, verbrijzelde, zonder iemand van de zeven huisgenooten te kwetsen.

In een voetnoot zegt Rogge erbij dat er geen historisch bewijs over de bewoning door Arentsz bestaat ‘bij gemis der oude koopbrieven’. Maar de volksoverlevering was op dit punt heel duidelijk en - althans voor Rogge - overtuigend. Ook de latere gemeentearchivaris Cornelis Willem Bruinvis steunde hem hierin. Voor Rogge maakte hij onderstaande tekening van het pand, dat bij diens artikel werd opgenomen.

Laten we proberen te kijken wat er waar is van deze oude verhalen over het Huis met de Kogel. Wat weten over de eigenaars bewoners ervan? Onderzoeker Willem van den Berg in Utrecht heeft ooit alle gegevens over de eigenaren en bewoners van het pand op een rijtje gezet. Zijn gegevens gaan terug tot in de zestiende eeuw. Het blijkt dat het pand in die tijd in handen was van appelhandelaren. Niet vreemd, als je bedenkt dat het Luttik Oudorp beoosten de Appelsteeg vroeger de plek was waar een appelmarkt werd gehouden.
In 1552-’53 werd het huis dat toen ‘De Keller’ heette, bewoond door Louris Harcxsz,, pachter van de appelmaat (en waarschijnlijk schipper en/of schuitemaker) en zijn vrouw. Louris was ook de eigenaar van het huis. In 1558 waren zij beiden overleden. In 1561 woonde Lysbeth Symons er, een zuster van Louris zijn vrouw. Zij voedde er de vier minderjarige kinderen van Louris op. In 1580 stond het huis op naam van een van hen, Cornelis Lourisz Kelder, appelkoper, later raad in de vroedschap van de stad, die het in 1587 overdeed aan zijn zusters zoon, Thijs Jongen, een schipper en appelkoper. Jan Arentsz komt in de beschikbare gegevens niet voor, al is het natuurlijk mogelijk dat hij er ooit als huurder heeft gewoond.
Dat het huis in de volksoverlevering ooit aan Jan Arentsz werd gekoppeld kan heel goed verband houden met latere bewoners ervan. Vrijwel de gehele 19de eeuw woonden er mandenmakers.

De volgende vraag die ons interesseert is of het verhaal klopt dat het huis in 1573 werd getroffen door een Spaanse kanonskogel. Op de tekening uit 1857 is de kogel duidelijk te zien, linksboven in de voorgevel. Wat zeggen de bronnen? Inderdaad is er in een anoniem ooggetuigenverslag van het Spaans beleg sprake van een spectaculaire inslag van een kanonskogel op het Luttik Oudorp:

Op den selfden dach [14 september 1573] werd een cloot ghescooten op Luttick Oudorp van 40 pont, in een huys, een stoel van onder een meyscken, een spinnewielcken in stucken daer zij an sat en span, met noch een vrouwe die stonde en wies haer cleeren, die wastobbe aen stucken met al die cleeren, dat men niet en wiste waer die stucken bleven, ende waeren seven personen in huys, daer werde niemant ghereackt.

Maar er staat niet bij welk huis precies getroffen werd door de kogel. Tijdens het Spaans beleg zijn er enorm veel kanonskogels op de stad afgeschoten en werden er vele panden beschadigd. Het is dus goed mogelijk dat het Huis met de Kogel tijdens het Spaans beleg is getroffen door een Spaanse kogel. Maar of het nu precies de kanonskogel uit het mooie verhaal van de anonieme ooggetuige is geweest, dat kunnen we ons afvragen. Het is aan de andere kant niet onwaarschijnlijk dat ook latere Alkmaarders zich het pand herinnerden waar enkele bewoners op een haar na aan een wisse dood waren ontsnapt, en dat op die manier het Huis met de Kogel aan zijn naam is gekomen.

Er is nog een tweede 16de-eeuwse bron die ons verhaal koppelt aan de inslag van een Spaanse kanonskogel. In de rekening van de fabriekmeesters van Alkmaar over juli-december 1573 is er sprake van de reparatie van ‘een gat’ geslagen door een Spaanse kanonskogel ‘ten huyse van Jan Arysz. predicant (...) op sijn plaets’. Er is dus wel degelijk een kanonskogel ingeslagen in of bij het huis waar Jan Arentsz tot zijn overlijden in augustus 1573 woonde, maar alweer staat er niet bij welk huis dit was.

We kunnen dus concluderen dat het Huis met de Kogel zeer waarschijnlijk tijdens het beleg in 1573 getroffen zal zijn door een of meer Spaanse kogels. Maar er is geen sluitend bewijs dat het precies de kogel is geweest die in het anonieme ooggetuigenverslag wordt genoemd. Dat Jan Arentsz ooit in het Huis met de Kogel gewoond zou hebben valt evenmin te bewijzen. Dat de volksoverlevering hem altijd als bewoner heeft aangewezen, kan goed te maken hebben gehad met het feit dat het pand in de 19de eeuw als mandenmakerij functioneerde.
Wat in ieder geval overeind blijft staan is dat het Huis met de Kogel op een mooie manier verwijst naar een kernmoment uit de Alkmaarse geschiedenis, het succesvol doorstane beleg van 1573!

Door Harry de Raad

(met dank aan Willem van den Berg, die gegevens beschikbaar stelde uit zijn eigen, veel uitgebreidere versie van het Historisch Kadaster Alkmaar, 1493-1910)

Lees ook: Wat was nou echt de rol van Van der Mey tijdens het Beleg van Alkmaar?