Iedereen kent wel de Enkhuizer Almanak. Hij verschijnt elk jaar, met weersvoorspellingen voor het komende jaar, de waterstanden, feestdagen en markten, de opkomst van zon en maan, huishoudelijke tips, en andere wetenswaardigheden. Vooral de voorspellingen van het weer zijn geliefd, al nemen we ze met een flinke korrel zout: wat voor weer wordt het op mijn verjaardag of tijdens mijn vakantie? De Enkhuizer Almanak is de enige almanak die nog in deze vorm verschijnt. Het is een voortzetting van de almanakjes die vanaf het eind van de zestiende eeuw in grote oplagen werden gedrukt, door drukkers in allerlei steden en in vele uitvoeringen. De bibliotheek van het Regionaal Archief heeft een mooie verzameling van deze almanakjes met titels als Jufferlijke Zak-almanak, Nuttige huis- en bijbelsche almanach en Historische, geographische, konst- en reis almanach. En natuurlijk de Enkhuizer Almanak: de oudste in onze collectie is die voor het jaar 1701, de nieuwste voor het jaar 2020.
Ook Alkmaar had in vroeger tijden zijn almanakken. In de achttiende eeuw drukten Van Beyeren en Maagh de Nieuwe Alkmaarder almanach, in de negentiende eeuw verscheen de Alkmaarschen almanak van Coster, en de drukkers Hand en Van Harencarspel produceerden De Erve Stichter's Alkmaarder almanach. Al deze almanakjes bevatten kalenders met heiligendagen en markten, zon- en maanstanden, dienstregelingen van trekschuiten en beurtschepen, voorspellingen maar ook kronieken, liederen en verhalen.
Omdat almanakjes gewoonlijk werden weggegooid als het jaar verstreken was - er kwam immers weer een nieuwe editie - zijn er niet veel bewaard gebleven, zeker als je bedenkt dat ze in grote oplagen werden gedrukt. En ze waren klein, meestal zo'n 10 bij 7 cm, dus gemakkelijk over het hoofd te zien. Het is heel bijzonder als er toch eens een opduikt, zeker als het een uitgave van een Alkmaarse drukker betreft.
We waren daarom zeer verguld met de schenking die we onlangs in ontvangst mochten nemen: een klein boekje, aangetroffen in een stolpboerderij in Venhuizen. Het meet 9 bij 7 cm en is nogal beschadigd en incompleet. De omslag ontbreekt en er zijn verschillende pagina's uit gesneden. Bij nadere beschouwing blijkt het boekje drie aparte werkjes te bevatten, alle drie bekende onderdelen van almanakjes, en, verrassend, gedrukt door twee Alkmaarse drukkers uit de tweede helft van de achttiende eeuw.
Op de eerste pagina is ondanks de beschadigingen duidelijk te lezen: ' t'Alkmaar, gedrukt by Everardus Verlaan, Boekdrukker en Verkooper in de Langestraat, in de Gekroonde Waarheid'. Daarboven een mooie afbeelding van het Alkmaarse stadswapen met in grote letters 'DE WAARHEYT'. De titel is voor een deel verdwenen, maar uit wat ervan over is kunnen we vaststellen dat het gaat om de Schooreler Kronyk, geschreven door Dirk Burger van Schoorl (1650-1717). Hierin worden allerlei gebeurtenissen beschreven vanaf het begin van de jaartelling. De eerste editie verscheen in Enkhuizen rond 1680, het werd door vele drukkers in 'vermeerderde en verbeterde' versies herdrukt en vaak in een almanakje, soms ook los, uitgegeven. De meeste uitgaven bevatten volgens de titel beschrijvingen van 'vele steden en dorpen, voormaals omtrent het eiland Wieringen gelegen, beneffens andere wonderlijke geschiedenissen in Noord-Holland voorgevallen'. In het uitgaafje van Verlaan is dat ingekort tot 'de merkwaardigste gevallen in Noord-Holland en andere landen voorgevallen'. Het kroniekje beschrijft gebeurtenissen tot en met juli 1774.
Het tweede onderdeel van de schenking, ook gedrukt door Verlaan, is een Bijvoegsel op den Almanach, Bestaende om by Dag aen de schaduw der Zon, en bij Nagt door 't gezigte aen de Sterren te vinden hoe laet het is. Het geeft informatie over de stand van zon en maan, de sterren, eb en vloed en het beschrijft hoe je zelf een zonnewijzer kunt maken met 'een stokje van een voet lang dat op een waterpas hout, steen of veld kan rechtop staan'. De watergetijdentabel getiteld Eeuwig-duurende water-gety-rekeningh is gemaakt door Pieter Rembrantsz. van Nierop, een zeventiende-eeuwse landmeter en wiskundige. In andere almanakken komt trouwens precies dezelfde tabel voor, maar dan onder vermelding van Dirk Jansz. van Dam, 'mathematicus tot Hoorn'.
Het laatste werkje is getiteld Een vermakelijke commedie, van Urbanus en Isabel. Treur Bly-eyndend Spel. Een toneelstukje op rijm over een echtpaar 'van elkanderen gescheiden', waarin Urbanus zijn spijt betuigt aan Isabel die hem vanwege zijn ontrouw en bedrog de deur uit heeft gezet. Maar, 'bly-eyndend': ze laat hem, berouwvol als hij is, in de laatste regels weer binnen in haar huis. Ook dit stukje komt vaker voor in almanakjes, in allerlei titelvarianten. Deze uitgave is niet van Verlaan, maar gedrukt door Abram Ylst, eveneens 'Boekverkooper in de Langestraat' in Alkmaar.
Zoals gezegd is de vondst van (een deel van) een almanakje heel bijzonder. Alle drie de onderdelen uit deze schenking zijn ook al in andere versies in onze bibliotheek aanwezig. Maar dit boekje is extra waardevol omdat van beide Alkmaarse drukkers maar heel weinig bewaard is gebleven. Van Abram Ylst kenden we tot nu toe maar twee boekjes uit de periode 1755-1760, beide in onze collectie aanwezig. Van Everardus Verlaan waren slechts zes door hem gedrukte werken bekend, uit de jaren 1765-1775, waarvan er twee bij ons aanwezig zijn. Dat de uitgaafjes van deze twee drukkers in één almanakje zijn opgenomen is niet verwonderlijk: in 1764 trouwde Verlaan met Johanna Moenen, de weduwe van Abram Ylst. Hij zette het drukkersbedrijf voort in de Gekroonde Waarheid in de Langestraat. Heeft Verlaan deze almanak zelf uitgegeven, en daarbij gebruik gemaakt van de nog aanwezige voorraad van zijn voorganger? En onder welke titel is de almanak verschenen? Helaas is het eerste deel van het boekje verloren gegaan zodat we dat niet meer kunnen nagaan. Maar belangrijker is dat we door dit, op het eerste gezicht, onooglijke boekje een onbekend stukje van de geschiedenis van de Alkmaarse boekdrukkers hebben kunnen invullen.
Een overzicht van de almanakken in de bibliotheek van het Regionaal Archief Alkmaar is te vinden op de website van het Archief en in de Short-Title Catalogue Netherlands (STCN).