Foto bovenaan deze pagina: De 'centrale trog' ten tijde van WO I: de keuken van Zaandam met gasaansluitingen (ca. 1914-1918). Collectie Gemeentearchief Zaanstad

Een petroleumstel is een klein fornuis en waterkoker ineen. Deze kookpit met petroleum als brandstof verhitte vroeger alles, van afwaswater tot de maaltijd - wel maar tot ongeveer 80 graden. Met de voorganger van de slow cooker kon het eten urenlang sudderen tot overgare aardappels en runderlapjes. Tijdens dat sudderen was het natuurlijk verleidelijk om even iets anders te gaan doen, of simpelweg een uiltje te knappen. Dat ging zeker bij de eerste petroleumstellen niet altijd goed; te veel petroleum, en de boel stond in een mum van tijd in de hens.

Onlangs is de tentoonstelling over 275 jaar ouderenzorg in Alkmaar geopend. Een mooi fotografisch overzicht van het materiële erfgoed van ouderenzorg dat nog volop aanwezig is in de stad. Unieke plekken zoals het Hof van Sonoy, de Karenhuizen, het Elisabeth Ziekenhuis en natuurlijk Huize Westerlicht - het monumentale pand aan de Prinses Julianalaan dat na een poosje leegstand weer in gebruik wordt genomen voor zorg. Huize Westerlicht werd gebouwd in 1931-1932 door de Alkmaarse architect Dirk Saal en is vanaf het begin tot de sluiting in 2004 in gebruik geweest als een tehuis voor ouderen. In februari 1952 voltrok zich een grote tragedie; de westvleugel van Westerlicht stond in lichterlaaie, en twee bewoners kwamen daarbij om.

Een van deze twee bewoners was Jacob Kwantes (Assendelft, 1869-1952). Een achterkleindochter van Kwantes ziet het gezicht van zijn dochter, haar oma, nog haarscherp voor zich; het moment waarop ze vertelde dat haar vader was omgekomen bij een brand. Het vermoeden was dat de brand in zijn kamer was ontstaan, waarschijnlijk door een waterketel of een hapje dat op het petroleumstel stond te sudderen - zo is het in de familie verteld. De kranten van 28 februari 1952 melden echter dat de brand is ontstaan in de kamer van de andere overledene, door een elektrische kookplaat; maar men wist toen nog niet dat ook Kwantes overleden was. Hoe het ook zij, een tragisch einde voor de 83-jarige Jacob Kwantes, die voor hij naar Westerlicht verhuisde, zijn werkende leven vooral heeft doorgebracht op zijn eigen kaasboerderij in de Beemster, en vanaf ongeveer zijn vijftigste op het Kweerenpad in Alkmaar woonde met zijn vrouw.

De brand van Westerlicht sloeg in als een bom bij medebewoners en bij het personeel. Het bouwbedrijf belast met het herstel had maar liefst 10 maanden nodig om de geheel uitgebrande westvleugel van Westerlicht weer bewoonbaar te maken; inclusief brandmuren en tochtdeuren. Daarnaast werd de verbouwing meteen aangegrepen voor verbeteringen van het gehele gebouw zoals de vervanging van urinoirs door toiletten, de vernieuwing van de verwarmingen en een grotere fietsenstalling. Hoe klein kookgerei grote gevolgen kan hebben! Westerlicht had een grote gaarkeuken; waarom dan toch kleine kookstelletjes op de kamer? De bewoners wilden waarschijnlijk simpelweg de mogelijkheid behouden om op een eigen gekozen moment op de eigen kamer iets op te warmen.

Kwantes moet een aantal fornuizen hebben meegemaakt in zijn lange leven. Tijdens zijn jeugd was een afzonderlijke keuken een luxe, de meeste mensen kookten op de kachel in de kamer waarachter ook vaak nog een klein kookkastje stond. Een groot kolenfornuis was alleen voor wie een aparte keukenruimte had: welgestelden en bedrijven zoals hotels of liefdadigheidsinstellingen die grote gaarkeukens nodig hadden. Bij een kolenfornuis kookte men op grote kookplaten waarvan de kachelringen aangepast konden worden aan het formaat van de pan. Onderin zat ook een oven en vaak zelfs een 'waterkoker', een aparte koperen ruimte voor het verhitten van water. Toen Kwantes een jongeman was, deden de eerste stadsgasaansluitingen in gewone woningen hun intrede: het kolenfornuis werd langzaamaan vervangen door gasfornuizen, en in de jaren' 30 mondjesmaat door elektrische fornuizen. Tegen de tijd dat Kwantes naar Westerlicht verhuisde, was gas en elektriciteit de norm in tehuizen en andere grotere gebouwen.

Een kolenfornuis was een groot keukenelement, maar een petroleumstel was toch echt van een andere orde. Het raakte in zwang vlak voor Kwantes' geboorte, tegelijk met de petroleumlamp en de petroleumkachel. Gas bestond al, maar het was een duur stadsprodukt vergeleken met het veel goedkopere en gemakkelijk beschikbare petroleum: men kon het simpelweg kopen bij het petroleummannetje wanneer deze langs de deur kwam. Een uitkomst voor wie geen stabiele inkomsten had of dag- of weekloon ontving. Met 3 flessen per week kon een groot gezin warm eten, afwassen en zich wassen.

Vanwege het gemak en de lage kosten heeft het petroleumstel met name op het platteland een lang leven gehad. Waar boeren vaak grote houtkachels hadden in de woonkamer waarmee zij ook konden koken, moesten arbeiders het meestal doen met een of meerdere petroleumstellen en beperkte ruimte. Keukens zoals wij die nu kennen met een aanrecht waren er vaak niet. De kookstellen stonden meestal in het achterhuis op een met zwilk (zeildoek of wasdoek) bedekte tafel. Het was gewoon om zowel een eenpits, tweepits, driepits als vierpits te hebben, afhankelijk van hoe groot het huishouden was. Helaas was het schoonmaken ervan een hels karwei: niemand keek uit naar de wekelijkse poetsbeurt waarbij alle zwarte aanslag verwijderd moest worden.

Een petroleumstel lijkt misschien een gebruiksobject uit een ver verleden, maar niets is minder waar. Het wordt nog steeds gebruikt voor bijvoorbeeld het trekken van bouillon uit botten, ook al geeft men dan graag de voorkeur aan lampenolie boven 'peterolie'. Men kan ook voor de fornuis-optie gaan met een stoofpan of een tajine - volgens kenners haalt dit het niet bij een echte onvervalste sudderlap, botten-bouillon of sperziebonen-in-boter op een petroleumstel, maar een stukje veiliger is het wel!

Door Jeltsje Stobbe

Bronnen

• Beeldbank Regionaal Archief Alkmaar
• Collectie Aanwinsten Regionaal Archief Alkmaar, inv. nr. 1519: Verzameling ingeplakte en losse krantenknipsels, diploma’s, aanstellings- en ontslagbrieven, felicitatietelegrammen en –kaarten alsook foto’s betreffende het personeel en de bewoners van Huize Westerlicht te Alkmaar, aangelegd door hoofdverpleegster A.M. ter Burg. 1924-1982.
• Binnenkort beschikbaar bij het Regionaal Archief Alkmaar: Collectie Westerhout (geworven 2019), met stukken betreffende Huize Westerlicht, Hof van Sonoy en het St. Elisabeth Ziekenhuis; met toevoeging van foto's J. Kwantes.

Meer lezen

Blogpost 'Een gouden hart in Huize Westerlicht'
Tentoonstelling Ouderenzorg in Alkmaar
Fotoserie Huize Westerlicht in 2014
Film 'Hoe Rochadele bouwt'