“Het verlies dat onze gemeente door uw heengaan lijdt, zal voor uw nieuwe woonplaats ongetwijfeld winst betekenen.” Op 3 september 1947 verscheen in de Alkmaarse Courant een artikel waarin de inzet van Margaretha Cohen Stuart-Wichers (1874-1951) voor de stad werd geroemd. Vanaf 1914 was zij actief geweest bij verschillende sociale organisaties. Wie was deze vrouw die de krant haalde met haar verhuizing naar Nuis (Groningen)? Het Regionaal Archief bewaart het dagboek dat zij van 1914-1921 bijhield.

Betrokken

Het leven van Margaretha Wichers begon in Den Haag. Zij werd op 12 augustus 1874 geboren als dochter van eerste luitenant Louis Wichers, en Johanna Lunsingh Tonckens. Over haar jeugd is weinig bekend, maar haar ouders behoorden tot de gegoede burgerij en Margaretha moet in rijkdom zijn opgegroeid.
Samen met haar man Johannes Hanegraaff (advocaat en procureur) en hun twee zoons Cornelis en Louis verhuisde Margaretha in 1908 vanuit Den Haag naar Alkmaar. Daar zette zij haar positie in om anderen te helpen. Margaretha was actief bij verschillende sociale organisaties. Zo was zij in 1914 medeoprichter van het districtskantoor van het Rode Kruis in Alkmaar. Margaretha werd steeds herkozen als bestuurslid tot zij in 1941 bedankte. Ook was zij jarenlang bestuurslid voor de Armenraad en de Vereniging voor Gezinsverpleging en betrokken bij het Karenhuis en de Industrie- en Huishoudschool. Tijdens de crisisjaren hielp Margaretha met het opzetten van verstel- en kookcursussen. Margaretha werd bij haar vertrek geroemd als iemand die haar financiële middelen inzette ten behoeve van anderen en omschreven als “een der bekendste en weldadigste inwoners van Alkmaar”.

Dagboek

Margaretha was zich bewust van de waarde om belangrijke gebeurtenissen vast te leggen. Aanleiding om te beginnen met schrijven was het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Nadat Duitsland België was binnengevallen, startte zij met het vastleggen van “de grootste ramp die Europa ooit getroffen heeft”. Van 1914 tot 1921 vulde Margaretha in totaal tien zwarte schriften met het oorlogsgeweld en de gevolgen daarvan.
Nederland was niet direct betrokken bij de Eerste Wereldoorlog, maar de gevolgen waren zichtbaar; een groot aantal Belgische vluchtelingen stak de grens met Nederland over, voedsel ging vanwege schaarste op de bon en het leger werd gemobiliseerd. Margaretha deed nauwkeurig verslag van deze zaken en hield in haar dagboek het internationale nieuws bij.

Bewogen periode

In de schriften noteerde Margaretha geen persoonlijke ervaringen. Hoewel het een bewogen periode moet zijn geweest voor het gezin. Enkele jaren voor het uitbreken van de oorlog was zij haar jongste zoon Louis verloren. Het kind was nog geen vijf jaar oud geworden. Gedurende de oorlogsjaren was haar oudste zoon Cornelis gemobiliseerd, en in 1915 scheidden Margaretha en Johannes Hanegraaff. Johannes verhuisde terug naar Den Haag waar hij een half jaar later overleed. Margaretha hertrouwde in 1919 met Karel Anthonie Cohen Stuart, agent van de Nederlandsche Bank en net als Margaretha actief in het verenigingsleven van Alkmaar. Het huwelijk zou niet lang duren. Karel stierf zes jaar later op zestigjarige leeftijd. Over dit alles is geen letter geschreven in het dagboek.

Maar heel af en toe liet Margaretha haar mening horen in haar dagboek. Bijvoorbeeld wanneer zij over de Belgische vluchtelingen schreef. Na een bezoek aan Amsterdam waar een groot aantal vluchtelingen werd opgevangen schreef zij: “het is aandoenlijk om te zien hoe de soldaten deden wat zij konden om de menschen zoo gemakkelijk mogelijk te maken”. Margaretha had het ook over “onrustbarende berichten” die zij las naar aanleiding van de watersnood die in 1916 een deel van Nederland trof. Maar voor het overgrote deel blijft het dagboek een feitelijk verslag over het verloop van de strijd en de gevolgen daarvan voor het dagelijkse leven.

Weinig emotie

Deze focus op feiten en minder op emotie is kenmerkend voor de manier waarop Margaretha door anderen werd herinnerd. Zo werd zij bij haar verhuizing uit Alkmaar omschreven als: “ogenschijnlijk gereserveerd in de omgang” en iemand die “nauwelijks haar innerlijke gevoelens prijsgaf”. Maar wie verder keek dan deze eerste indruk zag “in alles wat zij deed de drang van een bewogen hart en de bereidheid om, waar nood was, zich daarvan persoonlijk op de hoogte te stellen en, na onderzoek, aanstonds en met ruime hand te helpen.” Dat Margaretha ook in haar dagboek nauwelijks ruimte maakte voor haar eigen ervaringen past goed binnen deze beschrijvingen.

Blijven schrijven

Op 14 juli 1919 noteerde Margaretha groot “VREDE” in het dagboek. Het verdrag van Versailles is dan getekend, maar stoppen met schrijven deed zij niet. Van de vrede was in het dagelijks leven nog niets te merken. Margaretha bleef doorgaan met haar dagboek “totdat er weinig meer te vertellen valt”. De nasleep van de oorlog, waaronder de voedselschaarste en de daarvoor getroffen maatregelen waren een reden om nauwgezet de situatie te blijven beschrijven. Dat deed zij nog anderhalf jaar. Op 31 December 1920 besloot zij haar laatste schrift met “Ik eindig nu dit tiende te laatsten deel. Alle distributie is opgeheven. Zo zullen we hopen dat 1921 ons wat normaler toestand brengt.”

Schenking

Met haar verhuizing naar Groningen schonk Margaretha haar collectie over de Eerste Wereldoorlog aan het toenmalige Alkmaarse gemeentearchief. De verzameling bestond voor een groot deel uit tijdschriften en publicaties over het verloop van de oorlog, maar ook voedselbonnen, dankliederen en persoonlijke documenten. De schenking vormt tot vandaag het overgrote deel van de Eerste Wereldoorlog collectie in het Regionaal Archief. Margaretha overleed op 24 september 1951 in haar woning, de Coendersborg te Nuis. Ze werd in Alkmaar begraven.

Door Sophie van Aardenne