De vrije wil - een idee uit lang vervlogen tijden voor de geschiedenisles, maar inmiddels weer actueel nu de eigen verantwoordelijkheid zo'n grote rol speelt in de corona-crisis. Desiderius Erasmus schreef het boekje De Vrije Wil in 1524 omdat hij bang was dat de maatschappij eraan ging zonder de vrije wil. Die vrije wil was niet zozeer doen waar je maar zin in had, maar het verantwoordelijk zijn voor je eigen daden.

Zijn ideeën vonden gretig aftrek, vooral bij degenen die een alternatief wilden voor een hogere macht die je daden zou bepalen. Ook in Alkmaar en omgeving was er interesse in de ideeën van Erasmus. Een groot fan was bijvoorbeeld tijdgenoot Joannes Murmellius, de naamgever van het huidige Murmellius Gymnasium in Alkmaar. Murmellius was hoofd van de Latijnse School van Alkmaar tussen 1513 en 1517, en noemde Erasmus een van zijn favoriete geleerden. Erasmus' werken werden onder andere gebruikt bij het onderwijs in de Latijnse taal op de school - Erasmus schreef immers zoals veel tijdgenoten al zijn ideeën op in het Latijn.

Het onderwijs was een uitgelezen plek om de ideeën van Erasmus door te geven aan nieuwe generaties. Daar was in Alkmaar veel ruimte voor, dat in de tijd van Murmellius opkrabbelde na een periode van natuurrampen, hongersnood en verzet tegen het Bourgondische Huis. De groei van het aantal huizen in Alkmaar aan het begin van de zestiende eeuw was enorm, er ontstond een heus kunstenaars-circuit (waarvan de verfraaiing van de St. Laurenskerk een van de bekendste resultaten is), en het onderwijs werd steeds meer op humanistische leest geschoeid.

Het is natuurlijk de vraag of er ook boeken van Erasmus in de Alkmaarse stadsbibliotheek, de Alkmaarse Librije, terecht zijn gekomen. De Librije komt zo ongeveer uit dezelfde periode, met boeken die grotendeels in de zestiende eeuw zijn gedrukt. De bibliotheek was gevestigd in de Alkmaarse Grote kerk waar men de boeken ter plaatse kon inkijken. De meeste boeken waren echter in het Latijn, dus ze daadwerkelijk lezen was niet voor iedereen weggelegd. Van de Librije zijn nu nog zo’n 300 titels over, met daarin vijf werkjes van Erasmus, gedrukt tussen 1527 en 1574. De Vrije Wil zit er niet tussen, maar we weten in ieder geval dat Erasmus gelezen werd in Alkmaar; niet alleen in de Latijnse School van Murmellius, ook daarbuiten.

In latere tijden vond De Vrije Wil nog steeds gretig aftrek in Alkmaar. In de zeventiende eeuw werd bijvoorbeeld het werkje gedrukt door Pieter de Wees, boekdrukker in de Langestraat. Hij bracht in 1669 het werkje in een octavo formaat uit, een soort van pocket-editie die lange tijd zeer populair was als leesboek. De editie van De Wees is zelfs een mini-pocket-versie te noemen, met zijn kleine afmetingen van 9 bij 14 cm is het een kleine octavo. Het zal Erasmus deugd hebben gedaan, want hij was schijnbaar een groot fan van octavo’s. Dat het werkje in Alkmaar populair moet zijn geweest, blijkt mogelijk uit de ondertitel die wijst op een tweede, nogal herziene druk: 'Den tweeden druck van veele fauten grootelijcks gesuyvert'. En gelukkig voor degenen die geen Latijnse school hadden bezocht: het was in het Nederlands.

Een exemplaar van de Vrije Wil in de Alkmaarse druk is uiteindelijk terechtgekomen in de reguliere bibliotheek van het Regionaal Archief. Dat is bijzonder, want er zijn maar enkele exemplaren van deze Alkmaarse druk bekend in Nederland. Erasmus’ bekendste werk, Lof der Zotheid, komt ook niet voor in de Librije, maar is wel meermaals in de bibliotheek van het archief opgenomen: een Nederlandstalige editie uit 1700 is de oudste die het archief heeft kunnen verwerven. Andere boekjes van Erasmus, zoals het eveneens tijdloos populaire Adagia met citaten van klassieke schrijvers, zijn ook in de bibliotheek van het archief in verschillende edities te vinden. Alle gedrukt tussen 1515 en het heden, wat de doorlopende populariteit aangeeft van Erasmus' denkwereld.

De pocket-versie van De Vrije Wil van boekdrukker Pieter de Wees, evenals de andere edities, zijn in te zien in de studiezaal van het archief zodra deze weer open is. Houd er wel rekening mee dat zeventiende-eeuws Nederlands afwijkt van het Nederlands zoals wij dit nu schrijven en spreken.

Deze blog is gewijd aan de bibliotheek van het Regionaal Archief. De bibliotheek bestaat uit een reguliere bibliotheek en de Alkmaarse Librije. Beide zijn digitaal toegankelijk via de website van het archief. De Alkmaarse Librije is de stadsbibliotheek uit de Alkmaarse Grote Kerk, die bestaat uit een collectie van meer dan 300 boeken die grotendeels in de zestiende eeuw zijn gedrukt, over onderwerpen als theologie, geschiedenis, rechtswetenschap, geneeskunde en klassieke literatuur. De Librije is in de negentiende eeuw overgebracht naar het stadhuis, en bevindt zich tegenwoordig in het Regionaal Archief. De reeds gestarte digitalisering van historische boeken uit de Alkmaarse Librije en de bibliotheek zal in de toekomst voortgezet worden zodat men thuis digitaal door deze prachtige collectie aan historische boeken kan bladeren.

Door Jeltsje Stobbe, m.m.v. Marijke Joustra

Bronnen

• Johan Huizinga, Erasmus (Ad. Donker Rotterdam 2001; 10e druk)
• Juliette Agnes Groenland, Een humanist maakt school: de onderwijsvernieuwer Joannes Murmellius (ca. 1480-1517) (proefschrift 2005)
• Paul Dijstelberge en Kuniko Forrer, Kennis is Pracht: de Alkmaarse Librije (Alkmaar 2019)
• Yuri Matteman, Vrije wil bestaat, zeggen Erasmus en Dennett. De Groene Amsterdammer, 5 dec. 2012