Alkmaar behoort tot de eerste steden die in de achttiende eeuw werden vastgelegd door de beroemde tekenaar Cornelis Pronk. Het Regionaal Archief bewaart tientallen van zijn tekeningen, die een prachtig en vaak ook nog heel herkenbaar beeld geven van het Alkmaar van die tijd, vol bijzondere details waardoor je er eindeloos naar kunt blijven kijken.

In de jaren twintig van de achttiende eeuw begon een groepje tekenaars de steden en dorpen van Noord-Holland systematisch en gedetailleerd vast te leggen. Pionier onder deze zogeheten topografische tekenaars was de Amsterdammer Cornelis Pronk (1691-1759). Zijn nauwkeurige tekeningen van straten, grachten en pleinen, kerken, poorten en openbare gebouwen maar ook gewone huizen zetten de toon voor generaties van tekenaars.

Op reis

Cornelis Pronk was begonnen als portretschilder en reisde regelmatig naar Alkmaar, waar hij allerlei welgestelde Alkmaarders portretteerde. In 1725 besloot hij zich toe te leggen op topografische tekeningen. Dat jaar tekende hij Alkmaar een paar keer: de Kennemerpoort, het Zeglis. Ze behoren tot de eerste van talloze tekeningen die Pronk zou maken van steden en dorpen, kastelen, buitenhuizen en kerken. Cornelis Pronk werkte vrijwel altijd in opdracht. Voor verzamelaars bijvoorbeeld, die Nederlandse plaatsen en hun geschiedenis documenteerden, en voor uitgevers die prenten lieten maken van zijn tekeningen. Pronk reisde er het hele land voor door.

Dit zelfportret tekende Cornelis Pronk in de periode waarin hij de meeste tekeningen van Alkmaar maakte, tussen 1725 en 1730. Hij was toen ongeveer 35 jaar.
(Collectie Stadsarchief Amsterdam)

Grijstinten

Zijn eerste grote tekenreis door Noord-Holland ondernam Cornelis Pronk in 1727. Toen maakte hij een hele reeks tekeningen van Alkmaar, waarvan er een stuk of tien bewaard zijn gebleven. Daarop heeft hij bekende plekken in en om de stad heel precies getekend in grijstinten, met pen en penseel in meer of minder verdunde Oost-Indische inkt.

De Accijnstoren met de brug over het Verdronkenoord en de Bierkade was een van de Alkmaarse herkenningspunten die Pronk in 1727 tekende.
(Collectie Regionaal Archief Alkmaar: PR 1000035 – detail)

Op een andere tekening uit 1727 is het uitgaan van de Grote Kerk te zien. Pronk tekende de kerk vanuit de Koorstraat. Links is de muur waarachter het kerkhof lag. Kerkgangers stromen de kerk uit. De deftigsten worden opgehaald door een koets. Links staat ook een sleepkoetsje klaar. Zulke sledes zijn vooral bekend uit Amsterdam. Zag Pronk ze ook in Alkmaar?
(Collectie Regionaal Archief Alkmaar: PR 1000608)

Straatleven

Twee jaar later legde Cornelis Pronk Alkmaar opnieuw vast in ten minste dertien tekeningen. Nu tekende hij ook andere straten en gebouwen, hofjes en doorkijkjes. Hij gaf de stad weer zoals de kijker hem graag zag. Het is er rustig en de zon schijnt er altijd. Ramen en deuren staan open. Goed geklede mensen wandelen op straat of zijn aan het werk. Soms passeert er een koets, of iemand vervoert koopwaar op een kar of in een schuit. Allerlei details geven een mooie indruk van het straatleven.

Op een tekening van de Doelenstraat uit 1729 gebeurt van alles. Links, bij het hofje van Bijleveld, lopen een vrouw en een meisje met een molentje. Een jongen heeft een bok bij zich. Onder meer het gruttersgildehuis en de Nieuwe Doelen zijn links op de tekening te zien, en verderop de inmiddels afgebroken Oude Doelen. Op de voorgrond duwt een vrouw een kruiwagen en er loopt een hond. Rechts veegt een andere vrouw de straat, terwijl een zittende vrouw toekijkt.
(Collectie Regionaal Archief Alkmaar: PR 1000087)

De Paternosterstraat zoals Cornelis Pronk die in 1729 tekende is nu nauwelijks meer te herkennen. Alleen het uitzicht op de Grote Kerk, aan het eind van de straat, biedt nog houvast. Rechts op de tekening is het gasthuis te zien. Langs het gasthuis loopt een goot waarin een wildplasser staat te plassen.
(Collectie Regionaal Archief Alkmaar: PR 1000401)

Herkenbaar

Ook later heeft Cornelis Pronk Alkmaar nog een paar keer getekend. Toen maakte hij meer uitgewerkte en gekleurde tekeningen.

Een bijzondere tekening in kleur uit 1733 laat de Grote Kerk van binnen zien, van oost naar west, in de richting van het orgel. Pronk legde de kerk gedetailleerd vast, tot aan de ruitvormige stukjes glas in de ramen aan toe. De kerk was toen ook een plek waar Alkmaarders gingen wandelen en elkaar ontmoetten. Er lopen verschillende modieus geklede mensen rond. Twee mannen dragen een kamerjas en een soort slaapmuts. Zo’n kamerjas was weliswaar informeel maar in die tijd ook heel chique. (Collectie Regionaal Archief Alkmaar: PR 1005662)

Een van Pronks spectaculairste werken is een tekening in kleur van de Langestraat, gezien naar de Grote Kerk, met links het stadhuis. Hij maakte hem waarschijnlijk rond 1740. Het lijkt erop dat de straat het toneel is van een bruiloft. Rechts staat een koets – met daarachter twee jongetjes – klaar voor het bruidspaar dat juist het huis uit komt lopen. Bij het stadhuis wachten gasten het stel op. Het wapen op de koets zou heel goed dat van de familie Van Egmond van der Nijenburg kunnen zijn. Vermoedelijk maakte Pronk de tekening in opdracht van de familie. Terwijl hij de gebouwen links en de Grote Kerk op de achtergrond heel nauwkeurig heeft getekend, lijkt het alsof hij bij het tekenen van de huizen rechts ook zijn fantasie heeft gebruikt. Daar zijn allerlei bouwwerkzaamheden aan de gang, en mannen balanceren er op een steiger.
(Collectie prenten en tekeningen van de Provinciale Atlas Noord-Holland, Noord-Hollands Archief: inventarisnummer 0123)

Het zou nog ongeveer een eeuw duren voordat de eerste foto’s gemaakt werden, maar dankzij de tekeningen van Cornelis Pronk hebben we nu toch een heel mooi beeld van Alkmaar en de Alkmaarders in de eerste helft van de achttiende eeuw: een beeld dat tegelijkertijd heel herkenbaar en heel anders is.

Bekijk de tekeningen van Cornelis Pronk van Alkmaar en omgeving in de beeldbank van het Regionaal Archief (en zoom in op de details!)

Door Mariëlle Hageman