Mooie oude plaatjes van schepen, schuiten, boten en pontjes.

De Nederlandse geschiedenis staat bol van de scheepvaart. Altijd is er hard gewerkt, en geld verdiend, op het water. Ook in en rond Alkmaar en zowel op het zoute als het zoete nat. We moesten wel. Voor deze bijdrage zijn zevenmijlslaarzen aangetrokken om door de tijd te wandelen en wordt van de hak op de tak gesprongen om een totaal onvolledig beeld te schetsen van wat er zoal aan afbeeldingen van en met schepen te vinden is in de collectie van het Regionaal Archief. Maar we trappen af met een afbeelding uit de collectie van het Stedelijk Museum van Alkmaar.

Salomon van Ruysdael, de wereldberoemde schilder, schilderde een aanzienlijk aantal schitterende gezichten op Alkmaar. Het vroegst bekende hiervan dateert uit 1644 en is sinds enkele jaren te bewonderen in het Stedelijk Museum. Vanaf wat nu ongeveer de hoek van de Geestersingel met de Druivenlaan is, moet Salomon aandachtig richting het zuiden hebben gekeken terwijl hij zijn schetsen maakte. Het schilderen zal hij later in zijn atelier hebben gedaan. Blikvanger van het werk is de Grote of Sint-Laurenskerk, maar er valt nog veel meer op het schilderij te zien. Interessante details genoeg, al wordt bij nadere bestudering wel duidelijk dat de kunstenaar ook wat van zijn fantasie de vrije loop heeft gegeven. Zo lijkt het dat de westkant van de stad grenst aan een weids water, zonder Bergerbrug. Dat was tijdens het schilderen toch echt anders. Daarentegen geeft het weldegelijk een mooi inkijkje op wat er zoal op dat water rond de stad gezien kon worden in de zeventiende eeuw. Scheepjes met zeil voeren af en aan en vissers met kleine schuitjes en manden zijn druk aan het werk zoetwatervisjes te vangen. Kortom, het water is voor velen onmisbaar om in het dagelijks levensonderhoud te kunnen voorzien en er wordt hard op gewerkt (afbeelding 1).

 afb. 1

Water op de kaart

Zo’n andere wereldberoemde Alkmaarder is Cornelis Drebbel. De kunstige stadskaart die hij van Alkmaar maakte in 1597 toont eveneens ontelbaar veel interessante details die ons heden ten dage meevoeren naar het ‘gewone’ leven van eeuwen geleden. Talloze huizen, kerken stadspoorten, molens, bruggen, tuinen en ga zo nog maar even door, zijn uiterst precies weergegeven. En met wat zoeken zien we eigenlijk hetzelfde tafereel als op het schilderij van Van Ruysdael, maar dan anders gepresenteerd; vissers met netten in een bootje op het water rond de stad (Afbeelding 2).

 Afb. 2

Een volgende historische kaart laat de kustplaats Egmond aan Zee zien zoals deze er in 1718 bij lag (Afbeelding 3). De grote kerk met haar hoge toren stond er nog en werd beschermd tegen de Noordzeebranding door immense wallen die toen ‘Rys-Werken’ werden genoemd. Mooi is op de kaart te zien dat vele scheepjes in het water liggen en soms op het strand. Derp is duidelijk een vissersplaats mét vloot, zónder zeehaven; de schepen vallen droog op het zand van het strand.

 Afb. 3

Bomschuiten heten ze, of meer precies ‘De Egmonder Pinck’; stoere vaartuigen die eeuwen dienst hebben gedaan tot ver in de negentiende eeuw en soms nog wel langer (Afbeelding 4). Het werken op zo’n schip was extreem zwaar en zeker niet ongevaarlijk. De vis werd dikwijls duur betaald. Logisch dat de Egmonders daar nog steeds enorm trots op zijn en die historie koesteren. Een mooi zeewaardig nagebouwd exemplaar van de Pinck staat nog steeds te pronken in het maritiem centrum van de kustplaats.

 Afb. 4

Drukte op zee

En aantal decennia nadat de plattegrond van Egmond werd gemaakt, in 1750, kwam de vakkundige tekenaar Aert Schouman een kijkje nemen in Egmond. Staand op de duinen en kijkend richting de zee, tekende hij het dorpje zoals het er volgens hem in 1650 ongeveer uit heeft gezien (Afbeelding 5). Een romantisch plaatje waar de rust vanaf straalt. Vlak voor de kim, links van de toren, varen drie kleinere zeilscheepjes en rechts van de toren passeren er drie grote. Wat moet dat toch indrukwekkend zijn geweest; enorme galjoenen op weg van en naar bijvoorbeeld Amsterdam via de Rede van Texel. Navigerend op onder andere de vuurbaken van Egmond. Afhankelijk van kracht en richting van de wind moeten er bijzonder drukke dagen zijn geweest waarop tientallen schepen met honderden zeilen en kleurige vlaggen langzaam voorbijtrokken.

 Afb. 5

Eén van de drukste ‘scheepsmomenten’ voor de kust van Egmond moet wel 11 oktober 1797 zijn geweest. Over iets minder dan een jaar is dat precies 225 jaar geleden. Bataafse en Engelse vloten voerden, op slechts zo’n drie kilometer onder de kust van het dorp, een waanzinnig grote zeeslag (Afbeelding 6). Al snel werd het spektakel door kruitdampen en rookwolken onttrokken aan het oog. Maar enorme knallen van kanonschoten bleven goed te horen in het dorp. Over de winnaar van de slag wordt in Nederland nooit meer gesproken.

 Afb. 6

Van Egmond nu weer terug naar Alkmaar. Bijvoorbeeld met een platte schuit die aankomt in de Houtvaart (Afbeelding 7). In de jaren twintig en dertig gebeurde dit veelvuldig; vrachtschepen voeren heen en weer om zand uit de duinen te brengen naar de stad zodat bouwterreinen bouwrijp gemaakt konden worden. Het laatste stukje werd afgelegd met treintjes op smalspoor. Het lossen van de schepen gebeurde met de schop in de hand en dag was bijzonder zwaar werk.

 Afb. 7
En wanneer je dan aan het eind van zo’n lange dag hard werken eindelijk naar huis mocht, en je woonde aan de andere kant van het kanaal, dan moest je het pontje nemen dat vertrok vanaf de Helderseweg (Afbeelding 8). Naar de overkant. En de veerman deed dat de hele dag door; heen en weer; dat was dan weer zíjn werk op het water.

 Afb. 8

Door Jesse van Dijl