Zeshonderd jaar geleden, om precies te zijn in de nacht van 18 op 19 november 1421, werd de kust getroffen door een ongekend zware storm. Deze Sint Elisabethsvloed is vooral bekend van het ontstaan van de Biesbosch. De stormvloed veroorzaakte echter ook in onze regio grote schade. Bovendien vloeide uit de rampnacht een wonder voort dat anno 2021 nog steeds naklinkt.

In 1421 was van de Hondsbossche Zeewering bij Petten nog geen sprake. Destijds bevond zich daar een smalle duinenrij. Toen de storm opstak, vluchtten de inwoners van Petten naar de kerk en probeerden met bidden de elementen tot rust te brengen. Helaas was dat tevergeefs. De Noordzee brak door de duinen, de kerk stortte in en vierhonderd mensen verdronken. Het woeste water vloeide uit in de laagte achter de duinen waardoor nu het Noordhollandsch Kanaal loopt en bereikte zelfs de omgeving van Bergen.

Wonder bij Bergen

Natuurlijk sleurde de vloed alles wat maar drijven wilde met zich mee. Daags na de storm trok de schout van Bergen, Jan van Prucen, erop uit om in de buurt van het dorp aangespoelde goederen te bergen. Zijn oog werd viel daarbij op een kistje. Het bleek afkomstig te zijn uit de weggespoelde kerk van Petten. In het kistje trof de schout onder andere de ciborie aan. Dat is een zilveren kelk waarin de tijdens de mis tot het lichaam van Christus gewijde Heilige hosties worden bewaard. Ook het speciale doosje waarin de pastoor hosties meenam als hij op ziekenbezoek ging was erbij. Dat de kerkschatten van Petten de ramp hadden overleefd, was natuurlijk al een mirakel op zich. Van Prucen haalde de pastoor en koster van Bergen erbij en samen brachten ze het kistje over naar de kerk in Bergen.

Heilig Bloed

Gelukkig had pastoor Joannis van Petten de storm overleefd omdat hij op dat moment elders verbleef. Hij reisde snel naar Bergen nadat hij van de miraculeuze vondst had gehoord. De hosties uit de ciborie en het doosje nuttigde Joannes eerbiedig. Het ging hem echter te ver het vieze en zoute zeewater in het kistje op te drinken dat door het contact met de hosties ook Heilig was geworden. Joannes goot dit water in een schaal die werd opgeborgen in de kerk van Bergen. Pas met Pinksteren 1422 werd weer naar die schaal omgekeken. Toen bleek het zeewater te zijn verdampt. Op de bodem van de schaal ontdekte men echter een laagje rood stof. Het leek wel geronnen bloed. Het bloed van Christus natuurlijk! Dit mirakel van het Heilig Bloed pakte voor Bergen heel positief uit. De pelgrims stroomden toe. Op de plek waar de schout het kistje had gevonden verrees een kapelletje. Ieder jaar op de zondag voor Pinkster werd het mirakel gevierd met een grote processie heen en weer van de toen nog katholieke Ruïnekerk naar het kapelletje, dat halverwege het huidige Kapellaantje stond.

Stille omgang

Helaas ging het Heilig Bloed verloren in 1566, het jaar van de Beeldenstorm. Op zekere dag verscheen toen rentmeester Sonnenberg in de Ruïnekerk om de kerksieraden op te halen. Dit op last van de heer van Bergen Hendrik van Brederode, die de geschiedenis is ingegaan als de Grote Geus. Sonnenberg vernielde het Heilig Bloed waarbij hij als commentaar ten beste gaf ‘hoe hebt gij het volk dus lange bedrogen’. Ook het kapelletje overleefde de roerige tijden niet. Ten slotte werden in 1587 processies verboden in het kader van de onderdrukking van het Katholieke ‘bijgeloof’. De tocht in Bergen kreeg daarna het karakter van een stille omgang, die ’s ochtends vroeg van start ging. De tocht was echter in de achttiende eeuw totaal verwaterd tot een kermis. In 1929 werd de oude traditie in ere hersteld door toedoen van het Genootschap de Stille Omgang. Sindsdien wordt de ommegang weer regelmatig gehouden. In 1965 mochten voor het eerst ook vrouwen meelopen.
Tot nu toe is het in Bergen stil gebleven rond de herdenking van 600 jaar Sint Elisabethsvloed en Heilig Bloed 1421-2021. Dat heeft te maken met het coronavirus. De viering vindt daarom volgend jaar plaats. Op het programma staan onder andere excursies langs de route van de stille omgang en diverse publicaties en lezingen. Hoogtepunt wordt het mirakelweekeinde eind mei. Op zondag 29 mei komt hulpbisschop Johan Hendriks naar Bergen om in de Petrus en Pauluskerk de mis op te dragen. In de Ruïnekerk vindt dan ook een speciale dienst plaats geleid door ds. Engele Wijnsma.

Door Diederik Aten
Historicus Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier