Het dorp Stompetoren was vroeger de vestigingsplaats van zuivelfabriek Neerlandia, opgericht op 5 januari 1916. Neerlandia, officieel de Vereeniging tot het bereiden van zuivelproducten, was één van de vele zuivelfabrieken die werden opgericht door een collectief van boeren uit de omgeving. In Neerlandia werd voornamelijk kaas gemaakt, maar ook karnemelk, yoghurt, boter en zelfs babyvoeding.

Rechten en plichten

Omdat het een coöperatie betrof, waren de 53 betrokken boeren ieder aandeelhouder. Zij hadden door hun lidmaatschap verschillende rechten, maar ook plichten. Zo golden er toen al strikte regels voor de aanlevering van de melk. Het was bijvoorbeeld ten strengste verboden om melk te leveren die afkomstig was van koeien die werden behandeld met penicilline, of andere medicatie die schadelijk is voor de kwaliteit van de melk. Op iedere overtreding stond een boete van 25 gulden.
Om dit in de gaten te kunnen houden werden er huisbezoeken aan de boerderijen gebracht. De binnengekomen melk werd daarnaast streng gecontroleerd in het laboratorium. Afwijkingen in de melk konden verschillende oorzaken hebben, maar veelal was het onvoldoende reinigen van het melkgereedschap de boosdoener. Beter boenen met heet water, soda en bleekwater bleek in de meeste gevallen de oplossing.

  
De aangesloten bedrijven ontvingen ieder jaar een jaarverslag met daarin de cijfers van dat jaar en een overzicht van het huidige bestuur en de aangesloten melkveebedrijven. Deze jaarverslagen worden nu ook bewaard in het Regionaal Archief Alkmaar. In het jaarverslag werden ook tips gedeeld, bijvoorbeeld voor een zo gunstig mogelijke melkwinning bij het voeren van kuilgras, een mengsel van gedroogde grassoorten. Er werd bijvoorbeeld benadrukt om geen kuilgras meer te voeren na 1 maart, om de kans op boterzuur in de melk te verkleinen. Werd er door de desbetreffende boer toch zure melk geleverd? Dan werd die zonder pardon teruggestuurd!

Staking

Op 1 mei 1943 staakte het personeel van de zuivelfabriek, als onderdeel van een grote landelijke staking tegen de door de Duitse bezetter ingevoerde meldplicht voor alle gedemobiliseerde, Nederlandse militairen. Het doel van deze meldplicht was om deze groep soldaten aan het werk te stellen in Duitsland. Door de grote deelname van boeren stond deze actie onder andere bekend als de ‘Melkstaking’. De burgemeester van Oterleek zocht als reactie op deze staking dadelijk contact met de politie. Om eventuele geweldsincidenten voor te zijn werden er ook twee marechaussees bij de fabriek gestationeerd, maar dat bleek onnodig. De directeur en de burgemeester spraken het personeel toe, waarop volgens het politierapport “alle arbeiders weer aan de arbeid gingen”.

Stank en afvalwater

Hoewel Neerlandia voor veel werkgelegenheid zorgde, hadden de inwoners van Stompetoren en de omgeving dikwijls te maken met overlast van de fabriek. De grote schoorsteen van de fabriek had namelijk een dermate slecht filter, dat in het dorp regelmatig de weeïge geur van weipoeder te ruiken was. En het bleef niet enkel bij geuroverlast: het poeder was zo fijn dat bewoners regelmatig spraken over een ‘witte waas’ die over het dorp hing.
De verwerking van de binnengekomen melk tot diverse zuivelproducten leidde daarnaast tot een flinke hoeveelheid afvalwater vanuit de fabriek. In eerste instantie werd dit afvalwater weggeloodst via de omringende sloten, maar dit zorgde voor veel stank en landschapsbederf. Het probleem werd uiteindelijk opgelost door een ‘oxidatiesloot’ aan te leggen. In 1968 was de bouw klaar en werd deze constructie in gebruik genomen. De installatie kreeg een u-vorm, om te voorkomen dat deze te veel grond zou beslaan.
Niet alleen het afvalwater uit de fabriek, maar ook het ongezuiverde water uit de riolering van de omliggende huizen kwam in de omringende sloten terecht. Hierop besloot het Hoogheemraadschap om een overbodig geworden zuiveringsinstallatie uit Callantsoog op te kopen en te verplaatsen naar het terrein achter Neerlandia. Dit leverde wel een merkwaardig tafereel op: twee zuiveringsinstallaties die pal naast elkaar gestationeerd waren!

Melktransport

In de fabriek werd de aangeleverde melk omgezet in diverse zuivelproducten. De melk werd hiervoor opgehaald in melkbussen. Dat dit niet altijd een makkelijke klus was, blijkt uit een krantenbericht waarin staat dat de chauffeur van Neerlandia uitgleed bij het optillen van de melkbus. Hierop kreeg hij de bus van zo’n vijftig kilo op zich en moest naar het ziekenhuis worden afgevoerd. Zijn vader, die even later op de plek van het ongeluk arriveerde, nam tijdelijk de werkzaamheden over.
Later begonnen de oorspronkelijke melkwagens steeds meer op kleine vrachtwagens te lijken. In september 1944 werden er drie vrachtauto’s van de fabriek gevorderd door de Duitse bezetter. In 1945 is er zelfs vanuit de lucht geschoten op één van de melkwagens, waarbij de chauffeur om het leven kwam. Zijn bijrijder kwam er goed vanaf met slechts een flinke splinter in zijn been.

Het einde van Neerlandia

Neerlandia was een belangrijke werkgever voor veel mensen in Stompetoren en de omgeving. Toch gingen er steeds meer kleine zuivelfabrieken fuseren. Neerlandia ging in 1950 op in De Combinatie: de voorloper van de huidige CONO Kaasfabriek in Middenbeemster. Deze overname betekende overigens niet direct de sluiting van het pand. Hoewel de werkzaamheden steeds verder werden afgebouwd, bleef Neerlandia tot 2007 bestaan en vonden er nog activiteiten plaats.
In 2009 kwam er met de sloop van het pand definitief een einde aan het bestaan van de fabriek. Als eerbetoon is het bedrijventerrein op de huidige plek Neerlandia gedoopt. Toch doet op deze straatnaam na, en die van de naastgelegen Melkweg en Fabrieksweg, weinig meer denken aan de zuivelfabriek die toch bijna honderd jaar in het dorp heeft gestaan.

Door Annemaartje van Strien