Drie pastoorsbibliohteken bewaard in het Regionaal Archief

De pastoors van Limmen (Corneliusparochie), Akersloot (parochie H. Jacobus de Meerdere) en Heiloo (Willibrordusparochie) hadden naast hun roeping iets gemeen: ze verzamelden boeken. Boeken die ze nodig hadden voor hun studie en werk als Rooms-Katholiek geestelijke. Dat deden ze van de zeventiende tot de negentiende eeuw, met een paar uitschieters tot in de twintigste eeuw. Zo ontstonden er drie bijzondere pastoorsbibliotheken, die de tand des tijds grotendeels doorstaan hebben en nu worden bewaard in de depots van het Regionaal Archief Alkmaar.

Pastoorsbibliotheken komen voor door heel Nederland. Deze verzamelingen bestaan meestal uit 50 tot 150 boeken. De bibliotheken van Limmen, Akersloot en Heiloo bestaan respectievelijk uit 241, 117 en 98 titels. De meeste van die boeken gaan over religie en zijn geschreven in het Latijn. Denk aan bijbels, bijbelcommentaren, prekenbundels, werken van de kerkvaders, liturgische boeken, enzovoorts. Maar de verzamelingen bevatten ook boeken die niets met religie te maken hebben. Die gaan bijvoorbeeld over geschiedenis, astronomie, fysiologie, taalkunde, filosofie, geografie, politiek en architectuur. Naast Latijn zijn er boeken in het Nederlands, Frans, Duits, Engels en Grieks.

Preken, kaasprijzen en piraten

De verzamelende pastoors drukten hun stempel op de bibliotheek van hun parochie. De drie bibliotheken hebben ieder een andere samenstelling en daardoor ieder een eigen karakter. In de Heilooër bibliotheek zitten bijvoorbeeld veel boeken met kerkmuziek – mede dankzij pastoor Turigh (pastoor van 1751 tot 1777), een gepassioneerd muziekliefhebber die ook zelf componeerde en de kerk van een orgel voorzag. Verder hadden de Heilooër pastoors belangstelling voor andere religies: de bibliotheek bevat bijvoorbeeld werken van Calvijn en een Nederlandse Koranvertaling uit 1860.

Ook de Limmer pastoors interesseerden zich voor andere gezindten: de bibliotheek van de Corneliusparochie verraadt een interesse in het Jansenisme, een hervormingsbeweging die verschillende keren door Rome werd veroordeeld. En inderdaad, de Limmer pastoor Romeyn (pastoor sinds 1689) werd in 1727 weggestuurd uit Limmen vanwege zijn Jansenistische ideeën. Zijn opvolger Spont (1727-1754) verklaarde tijdens de mis van 13 oktober 1751 dat hij Jansenist was geworden. Volgens de overlevering liep de kerk leeg, op één oude vrouw na. Naast het Jansenisme hadden de Limmer pastoors een belangstelling voor reisliteratuur en geografie: de bibliotheek bevat reisverslagen van de Engelse piraat William Dampier en de atlas van Mercator.
De Akersloter verzameling laat zien dat in ieder geval een aantal pastoors een wereldlijke, praktische inslag had. De verzameling bevat onder meer twee titels van S. en H. Stevin, gedrukt in 1649 te Leiden: het politieke werk ‘Materiae politicae’ en een boek over boekhouden. We vinden er ook het negentiende-eeuwse ‘Hand- of zakboekje voor kaaskoopers, winkeliers (…)’, waarmee je prijzen van kazen en ander koopwaar kon berekenen, en een boekje uit 1790 met ‘Vrije Landbouwersgezangen'. Ook op religieus gebied is een praktische insteek te vinden; bijvoorbeeld het boekje ‘Onderwyzing voor de eerste h. communie, dat is: de geestelijke bruiloft van jonge kinderen’, uit 1760.

Overigens zijn alle boeken uit de drie bibliotheken gedrukt, op twee handgeschreven prekenbundels in de Limmer pastoorsbibliotheek na: een verzamelingen preken (1789) van pastoor Diepenbroek uit Limmen en een achtdelig handschrift met preken van de in Alkmaar geboren pastoor Cornelis Hendrikszoon. Hendrikszoon was pastoor in Kuinre tot 1580. Nadat hij daar door protestanten werd verbannen, keerde hij terug naar zijn geboortestreek. Beide handschriften komen uit een tijd waarin de drukpers al was uitgevonden – blijkbaar waren de bundels belangrijk genoeg voor de pastoors om te bewaren, maar niet ‘populair’ genoeg om te laten drukken.

De weg naar de parochies

Ieder van de drie boekenverzamelingen is dus uniek, en iedere verzameling zegt iets over de interesses van de pastoors. Maar het is wel een beetje opletten: we weten van lang niet alle boeken hoe ze precies in de parochiebibliotheken terecht zijn gekomen. Had een pastoor een boek bijvoorbeeld zelf gekocht, of schonk een collega of parochiaan het boek aan de parochie? Verder zijn er ook boeken verdwenen uit de bibliotheken: soms werden ze door en pastoor meegenomen als hij verhuisde naar een andere parochie, of bleven ze wel in de bibliotheek maar doorstonden de tand des tijds niet.

Gelukkig bevat een deel van de boeken wel sporen die een tipje van de sluier oplichten. Sommige boekeigenaars hadden de gewoonte hun naam in een boek te noteren. Pastoor Gerardus Hogeboom uit Heiloo (pastoor 1678-1709) deed dat steevast, zodat we weten dat hij tientallen boeken aan de bibliotheek toevoegde. Hoe hij op zijn beurt aan de boeken kwam, die soms al behoorlijk oud waren, is niet altijd duidelijk. In sommige van ‘zijn’ boeken zijn namen van vorige eigenaars terug te vinden, die Hogeboom trouwens altijd doorkraste. Bijvoorbeeld een boek dat voor Hogeboom in het bezit was van een hoogleraar Grieks in Franeker, Johannes Arcerieus.

We weten ook dat de pastoors of de parochies boeken kregen. Soms werd dat in de kaft genoteerd. In een van de boeken met Hogebooms naam bijvoorbeeld, een Keulse uitgave (1619) van de werken van Robertus Bellarminus, staat genoteerd dat het boek aan hem is geschonken door “Jacobus Norman, pastor in Akersloot, 1690”. De pastoors kenden elkaar natuurlijk, en wisselden blijkbaar ook boeken uit. Verder schonken parochianen soms ook boeken aan de bibliotheken, tijdens hun leven of via nalatenschappen. Zo schonk kapelaan C. van der Jagt in 1879 het boek ‘De regels en vaste gronden van den Roomschen koorzang’ aan de pastoorsbibliotheek Heiloo, dat door hun eigen voormalig pastoor Turigh was geschreven.

Ook in Akersloot zijn er sporen te vinden die iets zeggen over de vorige eigenaren van de boeken. In de pastoorsbibliotheek zitten drie exemplaren van het ‘Hemels palm-hof' van Wilhelm Nakatenus, een populair gebedenboek (oorspronkelijk in het Duits en voor het eerst gedrukt in 1660). In een druk uit de eerste helft van de achttiende eeuw staat de aantekening “Dit boek hoort toe Maartje Jans Witte Brood”, met de notitie dat Maartje 5 maart 1785 was geboren. Een andere vrouw, Trijntje Jans Lant, noteerde haar naam in een exemplaar uit 1703. En in een exemplaar uit 1732 vinden we de notitie ‘Nootdorp’, een plaats dicht bij Den Haag. Veel van de Akersloter boeken zijn voorzien van die aantekening. Waarschijnlijk heeft een van de pastoors die de boeken in Akersloot achterliet eerder in Nootdorp gewoond of gewerkt, of een partij boeken uit die plaats opgekocht. Verder vinden we in een prekenbundel uit 1592 met de preken van Johannes Tauler op het laatste blad van de bundel de notitie van de doop van Jannetje Cornelisse te Zaandam in 1729; het boek vertoefde blijkbaar in Zaandam toen de pastoor zijn doopboek even niet bij de hand had om Jannetjes doop te registreren. Maartje en Trijntje, die hun namen in het Hemels palm-hof zetten, kwamen net als Jannetje uit de Zaanstreek. De aantekeningen verraden dus een connectie tussen dat gebied en de Akersloter parochiebibliotheek.

Eeuwen overleefd

De drie bibliotheken tellen nu samen 456 titels. De meeste van die boeken zijn gedrukt in de zeventiende eeuw. Ze overleefden censuur, ongedierte, onvoorzichtige lezers, vocht en verhuizingen. Ze doorstonden de vernielingen van oorlogen als de Engels-Russische invasie van 1799 en de Tweede Wereldoorlog. Ook de brand in de Limmer Corneliuskerk in 2018 laat zien dat het heel anders had kunnen aflopen met de collecties.
Desalniettemin zijn niet alle boeken uit de bibliotheken bewaard gebleven. Uit oude catalogi en archiefstukken blijkt dat er titels aanwezig waren die er nu niet meer zijn. Zo werden er in Limmen in 1731 vijf zangboeken aangekocht. De twee zangboeken van Girelli die nog in de pastoorsbibliotheek zitten, zouden daar een deel van kunnen zijn – maar voor de rest is er van zangboeken geen spoor in de parochiebibliotheek. En uit de negentiende-eeuwse handgeschreven catalogus van de Heilooër bibliotheek weten we dat onder meer de inmiddels verdwenen vertellingen van Duizend-en-een-nacht en twee boeken over Napoleon ooit deel uitmaakten van de collectie.

Van parochie naar archief

De boekenverzamelingen die bewaard zijn gebleven dankzij de verzamelende pastoors en hun opvolgers vormen bijzondere collecties. De parochies van Akersloot, Heiloo en Limmen vonden daarom dat hun pastoorsbibliotheken bewaard moesten worden op een plaats waar ze een goede kans hebben om ook de komende eeuwen te doorstaan, en waar ze beschikbaar zijn voor inzage en onderzoek. Zodoende verplaatsten de parochiebesturen hun boekenschatten in bruikleen naar het Regionaal Archief Alkmaar (Limmen, 2007; Heiloo, 2001; Akersloot, 1997). Daar staan ze veilig in klimaatbeheerste depots en kunnen ze door onderzoekers en geïnteresseerden worden bestudeerd in de studiezaal.

Door Lisette Blokker

Extra informatie

Een van de boeken uit de pastoorsbibliotheek Heiloo, een Nederlandse Koranvertaling uit 1860, was eerder ons Stuk van de Maand.
Over de pastoorsbibliotheek van Heiloo kun je meer lezen in de scriptie van Steven de Joode.
Over de pastoorsbibliotheek van Limmen verscheen in 2013 en scriptie (raadpleegbaar in het Regionaal Archief): Judith Eilander, Een aanzienlijke bibliotheek van een vrij nette statie: de boeken van de Corneliusparochie te Limmen (2013, masterscriptie Boekwetenschap en Handschriftenkunde, Universiteit van Amsterdam).

Over de Librije van Alkmaar, de bibliotheek die zich in de Grote Kerk bevond, schreven we eerder al eens een blog.