Zeven eeuwen Langestraat archeologisch onderzocht

Op 24 februari verscheen een omvangrijk rapport over archeologische opgravingen in de Alkmaarse Langestraat in 2000, 2001 en 2015. De vondsten werpen nieuw licht op een rijke bewoningsgeschiedenis.

De Langestraat geldt tegenwoordig als de belangrijkste winkelstraat van Alkmaar. Aan de monumentale gevels is te zien dat het vanouds de hoofdstraat van de binnenstad is geweest. En wie links en rechts de zijstraten inkijkt, zal het wellicht opvallen dat de straat een stuk hoger ligt dan de omgeving, wel een meter boven de Breedstraat, Laat en Gedempte Nieuwesloot. Dit stadslandschap is het resultaat van een lange historie.

Uit de opgravingen blijkt die historie trouwens wel wat korter te zijn dan steeds gedacht is. Lange tijd gold de hoge ligging van de Langestraat en de Houttil als het restant van een dijkaanleg die rond 1200 in de schriftelijke bronnen wordt vermeld. De burgers die in 1254 stadsrechten kregen van de graaf van Holland zouden vooral aan deze twee hoofdstraten hebben gewoond. De opgravingen van 2015, waar de nieuwjaarsbrand toen een flink gat in de straatwand had geslagen, hebben geheel andere inzichten opgeleverd. De Langestraat blijkt namelijk pas rond 1290 te zijn aangelegd. In die periode is rond de Mientgracht een havengebied gesticht door graaf Floris V, die kort tevoren de Westfriese opstandelingen had onderworpen en ook een reeks kastelen stichtte. En de dijk van circa 1200 dan? Deze liep waarschijnlijk langs de Koningsweg naar de straat met de juiste naam, de Dijk, om uit te komen bij het grafelijke kasteel Torenburg, aan het uiteinde van de Herenstraat.

Kaart Drebbel   kadaster kaart 1832   Langestraat 60
Alkmaar werd in de twaalfde eeuw zwaar getroffen door overstromingen en die verwoesting was de handelsplaats in 1254 nog amper te boven gekomen. Het havengebied werd rond 1290 hoog en droog aangelegd bij de Houttil en Voordam. Alkmaar was toen gesplitst in twee kernen, aan de ene kant op de strandwal de oudste kern rond de Sint Laurenskerk met het Hooge Huijs en aan de andere kant de nieuwe haven bij de Mientgracht. De Langestraat is begonnen als niet meer dan een verhoogde verbindingsweg tussen beide kernen.

Schoenmaker

Uit de opgravingen blijkt dat de eerste huizen heel divers waren. Het merendeel van de ambachtslieden en kleine kooplui bewoonde simpele éénlaags huizen met slechts twee of drie vertrekken. Maar enkele welgestelde burgers richtten flinke bakstenen huizen op. Dit waren panden van zes tot zeven meter breed en meer dan twintig meter diep, met een verdieping die hoog boven de gewone huizen uitstak. Aan de Houttil werd rond 1300 vlak bij de Langestraat ook een stadskasteel gebouwd met een woontoren, waarvan de resten in 2000 zijn opgegraven.

Langestraat 16 uitzicht   Langestraat 52   Langestr 52 66 foto 1884
Tussen de eerste huizen waren er nog open plekken. Bij Langestraat 52-62 werd zelfs een flink terrein ingericht als de leerlooierij van een schoenmaker. Dat is een nijverheid die je hier totaal niet zou verwachten, want deze bedrijfstak is berucht om de stank en viezigheid van het afschrapen van de huiden na een behandeling met kalk waarna de rauwe vellen worden geloogd met vermalen eikenschors. Dat dit bedrijf er vervolgens een eeuw mocht blijven, kenmerkt de bescheiden begintijd van de Langestraat. De schoenmaker deed er goede zaken want rond 1375 zette hij twee bakstenen huizen bij zijn bedrijf neer.

Stadspaleis

Het havengebied was een succes en de handel en nijverheid floreerden. Het inwonertal nam in de veertiende en vijftiende eeuw gestaag toe, de vestingwerken werden uitgebreid en daarbinnen raakte de stad volgebouwd. Zo werd het terrein van de looierij rond 1425 herbestemd voor de bouw van diverse middelgrote huizen. Na de bouw van het stadhuis trok de Langestraat in de loop van de zestiende en zeventiende eeuw vooral de rijke elite aan. De regenten bouwden er ruime woonhuizen, vaak van dubbele breedte en met hoge verdiepingen.

Langestraat 66 plavuizenvloer    Langestraat 66
Ongeveer in het midden van voormalig warenhuis Spruyt (nu H&M) groeven de archeologen in 2001 bijvoorbeeld de resten op van een soort stadspaleis van het schatrijke echtpaar Andries van Oudshoorn en Wilhelmina Paling. Uit hun nalatenschap zou een hofje worden gesticht bij het Zevenhuizen. Rond 1550 realiseerden ze een hoog pand met zijhuis. Aan de achterzijde kwam een imposante traptoren met gotische uivormige spits. Deze kon zelfs wedijveren met de toren van het stadhuis aan de overkant van de straat. Het huis is nog lange tijd bewoond door hun nazaten.

Grote veranderingen kwamen eind negentiende eeuw op gang door de opkomst van winkels. In de twintigste eeuw is de Langestraat veranderd in een vooraanstaande winkelstraat, met panden als modehuis Meyer, warenhuis Spruyt en de HEMA. Het merendeel bestaat echter uit tot winkels verbouwde woonhuizen uit verschillende eeuwen, waarvan vele nog met monumentale status.
Toen Napoleon Bonaparte in 1798 op veldtocht was in Egypte en de piramiden bewonderde, vatte hij de ervaring samen met de slagzin ’Veertig eeuwen kijken op u neer’. Vrij vertaald geldt voor de bezoekers van de Langestraat in 2023: ‘Zeven eeuwen stadshistorie zien op u neer’.

Langestr 58 runkuilen looierij 14de eeuw  Langestraat 60

Door Peter Bitter, vakgroep erfgoed gemeente Alkmaar

Voor meer informatie:
P. Bitter (red.), Zeven eeuwen wonen, werken en winkelen in de Langestraat, in: Rapporten over Alkmaarse Monumenten en Archeologie deel 25, Alkmaar 2023 (downloadbaar op de website van Erfgoed Alkmaar). Ook te koop in de studiezaal van het Regionaal Archief Alkmaar en via bol.com.

test