In de jaren dertig van de vorige eeuw was het een tijdje mode om grote groepen personen, bijvoorbeeld van een vereniging, school of groot bedrijf, te fotograferen via een heel mooie techniek: de circuline-fotografie. Ingewikkelde camera’s maakten indrukwekkende panorama-opnames en menig resultaat hing te pronken aan de muur van de directeur, voorzitter of wie hem maar wilde bestellen. Zo ook in Alkmaar.

Het is werkelijk een prachtig voorbeeld van een fotografisch meesterwerk. Een zwart-wit fotoafdruk van 23 bij 84 centimeter met daarop welgeteld 507 personen. Jong, oud, man, vrouw, zittend, staand, allemaal poserend met het gezicht mooi vrij en daardoor herkenbaar in beeld. Op de Bergerweg in Alkmaar voor de gevel met de hoofdingang van de Ambachtsschool, waar tegenwoordig het Regionaal Archief huist. Rechtsonder op de afdruk staat in een speciaal kadertje “N.V. Vereenigde Fotobureaux, Amsterdam, Tel. 40856 – 33244, Singel 93, Circuline Foto’s”. Verschillende exemplaren van de afdruk zijn aanwezig in de collectie van het Regionaal Archief. Een heel gedetailleerde scan van de foto is hier te zien.

Je kunt uren kijken naar deze plaat met al die verschillende gezichten met hun sprekende gelaatsuitdrukkingen, naar al die uiteenlopende oogopslagen, haardrachten, korte broeken, lange broeken, rokken, jurken, pullovers, stropdassen, strikken, ritssluitingen, kousen, schoenen, brillen en nog zo veel meer. Honderden gezichten, honderden levens, evenzoveel verhalen. Zullen er wellicht nog enkelen van hen in leven zijn? Het kan misschien net.

Vruchteloos zoeken

Wat is er evenwel nu feitelijk bekend over deze foto? Bar weinig eigenlijk. De gefotografeerde personen moeten natuurlijk leerlingen en personeel van de Ambachtsschool zijn, dat staat buiten kijf. Aankomende timmerlieden, schilders, behangers, naaisters, elektriciens, automonteurs, rijwielherstellers, banketbakkers, metselaars en stukadoors. Gebroederlijk naast hun leermeesters. Maar wanneer, en waarom, is de opname gemaakt? De hele sfeer ‘ademt’ duidelijk begin jaren dertig van de vorige eeuw, en de paar bomen langs de weg zitten (nog) net in blad, dus het moet wel in het voor- of najaar zijn. Maar na lang vruchteloos speuren in archieven en historische kranten kwam er geen uitsluitsel. We moeten het maar houden op maart 1933, het jaar waarin het veertigjarig jubileum van de school werd gevierd. Het is een aanname; tot op heden is het niet aangetoond.

Vergunning?

Het moet nochtans een flink project zijn geweest, het maken van zo’n foto. Ruim van tevoren moesten alle betrokken worden ingelicht over het voornemen van dit evenement. Briefjes naar de ouders moesten geschreven en gedrukt en meegegeven. Iedereen werd opgeroepen speciaal hiervoor zijn of haar mooiste kleren aan te trekken en om tiptop voor de dag te komen. Het fotobureau in Amsterdam moest zijn gecontacteerd, vermoedelijk via één van de twee telefoonnummers. Misschien moest er zelfs wel een vergunning worden aangevraagd bij de gemeente Alkmaar om op de openbare weg dit allemaal te organiseren. Werd de Bergerweg speciaal voor enkele uren afgesloten voor het verkeer? Was daar politie bij betrokken? Het moet toch zeker wel een uur of meer hebben gekost om deze menigte op deze wijze te organiseren. Stoelen uit de lerarenkamer en banken uit bijvoorbeeld de gymnastiekzaal moesten naar buiten worden gedragen. Leerlingen werd gevraagd op het afgesproken tijdstip klaar te staan en om ordelijk en gedisciplineerd aan te treden. En dan het weer! Stel je toch eens voor dat het juist zou stormen en regenen.

Vakman

De fotograaf moet absoluut een goed opgeleide en speciaal gekwalificeerde vakman of -vrouw zijn geweest. Met verstand van chemie, natuurkunde en optiek, maar tegelijkertijd moest hij of zij ook met mensen kunnen omgaan, instructies kunnen geven, overzicht kunnen houden en op de juiste momenten in staat zijn de regie te nemen. Hij moest zeker luid en duidelijk kunnen spreken, misschien had hij daarvoor wel een roeptoeter meegebracht. Hoogstwaarschijnlijk maakte hij gebruik van één of zelfs enkele assistenten. Waren zij die ochtend vroeg met de trein uit Amsterdam gekomen? Of hadden ze een eigen auto? Wellicht waren ze voor alle zekerheid al een dag eerder gekomen, om de situatie in zich op te nemen, voor te bereiden, mensen te instrueren? Hadden ze na een klein borreltje overnacht in Hotel-Café-Restaurant Royal, direct naast de Ambachtsschool? Of was dit hotel juist gesloten vanwege een verbouwing en moesten ze elders terecht? In ieder geval vroeg onder de wol want het zou de volgende dag een enerverende klus worden.

Rondgevormd negatief

En dan last but not least de camera! Wat voor type was dat? Ongetwijfeld een uiterst modern hoogstandje van de laatste ontwikkelingen op optisch, technisch en fotografisch gebied in die dagen (en eigenlijk tot op de dag van vandaag een Rolls Royce onder de camera’s). Een apparaat dat niet zo maar even - door zo maar iemand - bediend kon worden. Een camera voor ‘circuline-fotografie’ zoals de foto ons zelf vertelt. Was het een bijzonder ingenieus toestel met bewegend objectief dat door middel van een opgewonden veerwerkje van links naar rechts – of van rechts naar links – heel gelijkmatig draaide nadat de ontspanner van de machine door de fotograaf werd ingedrukt? Het flexibele negatief in de camera werd in dit geval hierbij niet recht maar enigszins rond gevormd en werd volgens een mysterieus maar uiterst secuur principe, geleidelijk, meebewegend met het draaiende objectief ‘strijkend’ belicht. Een proces dat verscheidene seconden duurde en heel spannend was. De fotograaf móét op het moment suprême wel hebben geroepen: “Stilstaan! Jullie moeten allemaal echt héél stilstaan! Eén…Twéé…Dríé!” Pats. Prrrrrrrr. Tsjik.

Een touwtje en een krijtje

Stel nu dat inderdaad gebruik is gemaakt van bovenbeschreven type camera. De enorme menigte poserende personen staat dan uiteindelijk weliswaar als een keurig opgesteld recht geheel op de afdruk, maar in werkelijkheid was er op het moment van fotograferen iets heel anders aan de hand. De fotograaf was bezig als een haast optische illusionist! Als de fotografische Hans Klok! Alle mensen stonden namelijk feitelijk in een soort grote halve cirkel opgesteld; een vorm door de fotograaf en zijn helpers van te voren heel exact bepaald en afgetekend op het wegdek met bijvoorbeeld een touwtje en een krijtje volgens het passerprincipe. Met de camera als middelpunt van deze denkbeeldige passer. Het rondgevormde negatief in de camera correspondeerde vervolgens via een ingewikkelde formule en via het draaiende objectief, met de eveneens rondgevormde menigte die moest wordt vastgelegd. Met als werkelijk betoverend resultaat alle gefotografeerde personen vrijwel even scherp en in verhouding even groot in beeld. Als een rechte rij, als soldaatjes in het gelid. Zo werd het meesterwerk geschapen. Grappig effect en gevolg van deze slimme techniek is gelijktijdig dat alles dat in het echt níét rond voor het oog van de camera was opgesteld, maar juist recht was blijven staan, op de afdruk resulteerde in juist wel een ronde vorm. Dit verklaart de surrealistisch ‘gebogen’ reusachtige gevel van de Ambachtsschool achter de honderden ruggen.

Honderden mensen, honderden vragen. In dit artikel zitten nogal wat vooronderstellingen, wordt behoorlijk getwijfeld en worden nieuwsgierige vragen gesteld. Mocht u, na te hebben meegedacht over deze schitterende circuline-foto, antwoorden, opmerkingen of suggesties hebben dan roepen wij u op te reageren (Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.). De foto is heel gedetailleerd te bekijken via de beeldbank van het Regionaal Archief. 

Door Jesse van Dijl